Tanzimat’tan Mütareke Dönemine Kadar Kütüphanelere Yönelik Çalışmalar (1839-1922)

Özet

Tanzimat Fermanı (1839) ile birlikte Osmanlı devletinde devleti oluşturan temel kurumlarda bilgi üretim ve aktarım sistemini oluşturan kurumlarda da önemli değişiklikler yaşanmıştır. Bunlar içinde de en önem verilenleri hem askeri hem de sivil eğitim-öğretim kurumlarıdır. Bu dönemde "devlet" olma özelliği ve devleti meydana getiren unsurların / kurumların yönetilmesi ön plana çıkarılmaktadır. Burada çalışmanın konusu gereği eğitim-öğretim kurumları ve bu kurumların ayrılmaz birer parçası olan kütüphaneler ve bunların toplumun bilgilenmesindeki rolleri üzerinde durulacaktır. Bilgi merkezlerinin üretilen bilginin toplumsallaşmasında kullanılmasının Osmanlı devletinin siyasi ve toplumsal yönden önemli dönüşümler geçirdiği dönemler ışığında ele alınması, kütüphane kurumu ve onun hizmetlerine olan bakış açısını ortaya koymakta daha verimli olacaktır. Çalışmada, 1839-1922 yılları arasında kütüphaneler ile ilgili yapılmış siyasi, hukuki ve kültürel gelişmeler örnekleriyle ele alınacaktır.

1 Bakınız, Charles MacFarlane, Constantinople in 1828: A Residence of Sixteen Months in the Turkish Capital and Provinces: With an Account of the Present State of the Naval and Military Power, and of the Resources of the Ottoman Empire, 1829, London: Saunders and Otley. (A.Ü. DTCF Kütüphanesi, Nadir 3347).
2 Mehmed Esad, Mirat-ı Mühendishane-i Berr-i Hümayun, İstanbul, Karabet Matbaası, 1312 (1895- 1896). (A.Ü. DTCF Kütüphanesi, Nadir 3917 Sencer ).
3 Mehmet Esad, Mirat-ı Mekteb-i Harbiye, İstanbul, 1893-1894. (A.Ü. DTCF Kütüphanesi, 355.5 M335).
4 Ayrıntılı bilgi için bakınız, Takvim-i Vekayi, 1 Şaban 1267 (1 Haziran 1851) tarihli gazetede yayımlanan nizamnamenin ikinci bölüm ilk maddesinde amaç oldukça açık bir biçimde ifade edilmiştir. “Encümen-i Daniş’in görevi, çeşitli bilim dallarında Türkçe kitaplar yazılmasını sağlamak, bunları yurda yaymak ve Türkçenin geliştirilmesine çalışmaktır. Bu bağlamda Meclis-i Maarif ya da encümen tarafından hazırlanması veya çevrilmesi istenen bir kitap encümen tarafından seçilen bir kişiye verilir. Üyelerin belirtinle günlerde veya olağanüstü toplantılara katılarak çeşitli alanlarda bilimsel çalışmaların geliştirilmesi ve bunların yaygınlaştırılmasına ve öğrenimlerinin basitleştirilmesi çalışmaları ve bunlarla ilgili Meclis-i Maarif’e öneriler götürülebilmesi encümenin asli görevleri arasındadır.”
5 Bu kurulun üyeleri arasında Sadrazam Mustafa Reşid Paşa, Şeyhülislam Arif Hikmet Bey, Sir James William Redhouse, Baron Joseph von Hammer Purgstall ve Thomas Xavier Bianchi de bulunmaktadır.
6 Ayrıca bakınız, Muallim M. Cevdet, “Darülmuallimin Kütüphanesi, Müzesi ve Tedrisat Mecmuası”, Tedrisat Mecmuası, (32), 1914. (Milli Kütüphane, 1960 SA 55).
7 1804-1857 yılları arasında yaşamış ve Encümen-i Daniş üyesi olan Osmanbey-zade Rusçuklu Ali Fethi Efendi olması muhtemeldir. Ayrıca bakınız, “Kütüphanelerde bulunan kitapların tasnifi ile meşgul olan Ali Fethi Efendiye atiye-i seniyye verilmesi ve rütbesinin terfii”. DAGM. BOA. A.AMD. (Sadaret-Amedi Kalemi Evrakı) 60/53, 1271.; “İstanbul Kütüphanelerinin Toplu Kataloğuna Dair”, Kütüphanecilikle İlgili Osmanlıca Metinler ve Belgeler içinde (384-386). Haz: İsmail E. Erünsal, İstanbul, İstanbul Üniversitesi, 1990. “İstanbul Kütüphanelerinde Mevcut Kitapların Defter Olunmasına Dair”, Kütüphanecilikle İlgili Osmanlıca Metinler ve Belgeler içinde (381-383). Haz: İsmail E. Erünsal, İstanbul, İstanbul Üniversitesi, 1990.
8 Bu katalog (envanter) kayıtları, üç cilt ve on dört bölümden oluşmaktadır. Kütüphaneler ise şu şekilde gruplanmıştır: Padişahlar (selatin-i azam) tarafından kurulan 10, sadrazam ve vezirler (vüzera-yı fiham) tarafından kurulan 11, ulema (ulema-yı kiram) tarafından kurulan 11, Ağvat-ı benam tarafından kurulan 4, Belde-yi Eyyüb-ü Ensari 3, Canib-i Galata 5 ve Üsküdar 3 adet.
9 Dernek, dernek kütüphanesi, kıraathanesi ve diğer faaliyetler için bakınız, Müjgan Cunbur, “Tanzimat’ın Kütüphaneciliğimize Etkileri”, Belleten, 28 (112): 691-700, 1964; Müjgan Cunbur, “Münif Paşa ve Kütüphanelerin Yönetimiyle İlgili İlk Resmi Talimatname”, Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, 13 (1-2): 28-35, 1964; Müjgan Cunbur, “ilk Dernek Kütüphanemiz”, Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, 16 (1): 2-9, 1967; Ali Budak, Batılılaşma Sürecinde çok Yönlü Bir Osmanlı Aydını: Münif Paşa, İstanbul: Kitabevi Kitabevi, 2004, 197-207.
10 Ludwig Ferdinand von Hermann Helmholtz, Handbuch der Phsiologischen Optik, 1857, Gustave Adolphe Hirn, Théorie mécanique de la chaleur 1-2, 1862, Joseph Louise François Bertrand, Traité de calcul differential et de calcul intégral, 1864, Marcellin Bertholet, Leçons sur les methodes genéralis de synthesé en chimie organique, 1864, Adolphe Ganot, Traité élémentaire de physique expérimentale et appliqueé et de meteorologie, 1866, Charles Babinet, Études et Lectures sur les sciences d’observation et les applications pratiques, 1868. Bunun yanı sıra dönemin önemli dünya klasikleri de bu listede yer almıştır ve genellikle bir yazara ait tüm eserler ouvres complites ifadesiyle sipariş edilmiştir. Bakınız, “Darülfünun’da inşa olunan kütüphaneye konulmak üzere Paris’den kitap gönderileceği”, DAGM. BOA. İ.HR.. (İradeler-Hariciye), 238/14123, (25 Rebiülevvel 1286).
11 Osmanlılarda kütüphaneler XIX. yüzyılın sonlarına kadar birer vakıf kurumu olarak kurulmuş ve işletilmiştir. Özellikle medrese, cami, tekke, okul ve saraylar bünyesinde kurulmuş olan kütüphaneler birer müessesat-ı ilmiye olarak kabul görmüş ve XIX. yüzyılda nezaretlerin kurulması ile örgütlenmeleri değiştirilmiş ve devlet desteği ile de kurulmaya başlamıştır.
12 Ayrıca bakınız, “Beyazıt İmareti ile Misafirhane-i Askeri arasındaki vakıf karyelerinde bulunan ahalinin ikameti için yapılmış olan binanın kütüphane-i umumiyeye dönüştürülmesi”. DAGM. BOA., İDH (İradeler-Dahiliye), 1295/-2/102038 ve 69315 nolu ek, 15 Zi’l-kade 1299 (28 Eylül 1882).
13 Ayrıca bakınız, DAGM. BOA. Ayniyat Defterleri fonuna 1421/931’de kayıtlı 14 Zil’kade 1299 (27 Eylül 1882) ve 16 Zil’kade 1299 (29 Eylül 1882) tarihli belgeler. Bakınız Belge-4
14 Bu fikri destekleyen görüşler için bakınız; “Kütübhane-i Umumi Hakkında”, Çev: Fatih Rukancı, Osmanlıca Belgelerde Kütüphaneciliğimiz içinde (131-136). Yay. Haz: Fatih Rukancı ve Hakan Anameriç, Ankara, Türk Kütüphaneciler Derneği, 2007, s. 133, 135; R. Tuba Çavdar, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kadar Osmanlı Kütüphanelerinin Gelişimi, İstanbul, İstanbul Üniversitesi (Yayınlanmamış Doktora Tezi), 1995, 2. 85; BA Ayniyat Defterleri 1243.
15 1884 Hamidiye, 1887 Beşir Ağa, 1887 Çorlulu Ali Paşa, 1888 Ayasofya, 1888 Veliyüddin Carullah, 1890 Aşir Efendi, 1894 Amuca Hüseyin Paşa, 1894 Atıf Efendi. 1894 Düğümlü Baba, 1894 Esat Efendi (Çarşamba), 1894 Feyzullah Efendi, 1894 Halet Efendi, 1894 Hüsrev Paşa, 1894 İsmihan Sultan, 1894 Kalkandelenli İsmail Ağa, 1894 Mihrişah Sultan, 1894 Ragıp Paşa, 1894 Süleymaniye, 1895 Esat Efendi (Yerebatan), 1895 Eyüp Cami, 1895 Hekimoğlu Ali Paşa, 1895 Kılıç Ali Paşa, 1895 Laleli, 1895 Mahmut Paşa, 1895 Murat Molla Damadzade Kazasker, 1895 Selimiye, 1895 Selim Ağa, 1895 Medrese-i Servili, 1895 Valide Cami, 1895 Yahya Tevfik ve 1896 Damat İbrahim Paşa. Basım tarihi belli olmayan kütüphane katalogları ise Emir Hoca Kemankeş, Fatih, Köprülüzade Mehmet Fuat, Nuruosmaniye ve Yeni Cami. Agah Sırrı Levent’in Devr-i Hamidi Fihristleri’nin eleştirmesinin haklı yönleri vardır. Bu eleştirilere verilebilecek en önemli dayanak İstanbul’daki önemli vakıf kütüphaneleri olan ve kitap mevcudu bakımından diğerlerine göre oldukça zengin olan Fatih ve Nuruosmaniye kütüphanelerine ait katalogların basım tarihlerinin bulunmamasıdır.
16 Bakınız, İstanbul ve bilad-ı selasede bulunan vakıf kütüphanelerinde mevcut kitapların tür ve adetleri (tarihsiz), -1/-1/21346 nolu Ev.d. (Evkaf Defterleri) fonuna kayıtlı belge.
17 Çalışmanın tarih sınırlaması kapsamında başta Orta Doğu ve Doğu vilayetlerinde çok sayıda vakıf kütüphanesi de kurulmuş/oluşturulmuştur. Ayrıntılı bilgi ve tablolar için bakınız, Hakan Anameriç ve Fatih Rukancı, “Libraries in the Middle East During the Ottoman Empire (1517- 1918)”, Libri, 59 (4): 145-154, 2009.
18 1921’de İzmir Vilayeti İstatistik Müdiriyeti tarafından hazırlanan İzmir Vilayeti Kütübhaneler İstatistiği adlı çalışmada İzmir’de 16 adet kütüphane bulunmaktadır. Bu kütüphanelerde çeşitli konu ve dillerde toplam 12.498 basma ve yazma kitap bulunmaktadır. Bkz. İzmir Vilayeti Kütübhaneler İstatistiği, İzmir Vilayeti İstatistik Müdiriyeti, İzmir, 1921, s. 4-7.
19 Yazışmalar için bakınız, “Babıali’de bir kütüphane inşası”, DAGM. BOA. İ.HUS. (İradelerHususi) 9/1310-Ş042, 9 Şevval 1310 (26 Şubat 1893). Bu yazının elinde yer alan harcama kayıtlarında kütüphanenin karşıdan ve yukarıdan gösteren iki çizim de yer almaktadır. Söz konusu belge(ler)de 13 Mayıs 1891 ile 3 Ağustos 1893 tarihleri arasındaki yazışmaları da görmek mümkündür. Bakınız Belge-7/1 ve Belge 7/2.
20 1451 adet kitap olduğu kütüphanenin kataloglarından anlaşılmaktadır. Kütüphanenin söz konusu katalogları ve eserlerin dağılımı için bakınız, Murat Candemir, Babıali Kütüphanesi Katalogları, İstanbul, Titiz Yayınları, 2010.
21 Genel tarih, Genel Osmanlı Tarihi, diğer ülkelerin tarihi ile ilgili kitaplar, çeşitli bölge, ülke ve şehirlere ait atlas kitapları, Osmanlı devletine bağlı veya daha önce bağlı olan ülke ve bölgelerle ilgili tarih, gezi ve günce kitapları, roman ve hikayeler. Örneğin, Ernest Laviste’in Historie Générale, Rendu’nun Historie Générale, Roland’ın Historie Générale, Duruy’un Historie Générale, Myers’ın General History, Bernard’ın Turquie, Joseph von Hammer-Pungstall’ın Historie de l’Empire Ottoman, La Jonquière’in Historie de l’Empire Ottoman, Furet’nin, Historie de l’Empire Ottoman, A. de Amicis’in Historie de Turquie, P. Varbe’nin Historie de l’Empire Ottoman, Th. Lavallée’nin Histo-rie de Turquie, Lamartine’in Historie de Turquie, Delegarde’nin Historie de I’Islamisme et de l’Empire Ottoman, Hallwald’ın Die Heutige Türkei, Trifon Ongilidis’in (Evengelidis) Tarih-i Devlet-i Osmaniye - Istoria Ottomanikus Aytokratorius, Evariste Bavoux’nun Algérie, L.A. Sedillot’nun Historie de Arabes, Buchon’un La Morée, Voltaire’in Historie de Russie, Dick de Lonlay’ın Bulgarie, A. de Amicis’in Historie de France, Xavier Marmier’nin Historie de la Grèce, Leopold von Rankes’in Serbien und die Türkei, A. Brunialdi’nin Algeria Tunisia et Tripolitana, J. Hellert’in Nouvel Atlas de l’Empire Ottoman, Henri Kiepert’in Carte des Provinces Asiatiques de l’Empire Ottoman, Gaston’un Constantinople, Gillius’un Constantinople, L’abbée Pierre’in, Constantinople, Jérusalem et Rome, Ganthier’nin Constantinople, René Vigier’nin Un Parisien à Constantinople, A. de Amicis’in Constantinople, Baptiste Poujoulat’nın Historie de Constantinople, M. de Blovitz’in Une course à Constantinople, Wods Reisehaud-Bücher’in Führer durch Konstantinopel, O. Leonhardi’nin Konstantinopel und umgebund, G. A. Olivier’nin Voyage dans de l’Empire Ottoman, Chateaubriand’ın Voyage en Grèce, Choviere’nin Voyage en Orient, Gabriel Charmes’nin Voyage en Palestine, Gustave Doré’nin Aventures Baron Munchhausen, Conder’in Modern Traveller Abaria, Egypt, Syria, Turkey, Spain, Africa, India, Paletsine, Greece, and Persia, Murray’in Handbook for Travellers in Turkey in Asia, J.J. Rousseau’nun Contrat Social (Toplumsal Sözleşme), Racine’in Bayazid, Machiavel’in Le Prince (Prens), Victor Hugo’nun Les Miserables (Sefiller), Les Orientales (Doğulular), Jules Verne’in Kéraban le-Tètu (İnatçı Keraban), Voltaire’in Correspondes (Mektuplar), Montesqieu’nün Lettres Persanes (İran Mektupları), Emile Zola’nın Une Page ‘amour (Bir Sayfa Aşk), Le Rêve (Rüya), Germinal, Pierre Loti’nin Aziade, Shakespeare’in Hamlet; Macbeth, Lord Byron’ın The Poetical Works of Lord Byron (Lord Byron’ın Şiir Çalışmaları), Namık Kemal’in Vatan ve Silistre; Cezmi; Celaleddin Harzemşah, Aldülhak Hamit’in Makber; İçli Kız; Sahra; Nazife, Ahmet Mithat Efendi’nin Dağarcık; Süleyman Musuli; Hüseyin Fellah, Ahmet Vefik Paşa’nın Fezleke-i Tarih-i Osmani, Şinasi’nin Tercüme-i Telemak; Ahval-i Alim; Facialı Tiyatro, Ziya Paşa’nın Endülüs Tarihi; Terkib-i Bend ve Tercih-i Bend, Şemseddin Sami’nin Leyla ile Mecnun.
22 Belgenin tam transkripsiyon metni için bkz. Tunaya, age, c.1., 1998, ss. 70-75.
23 Tarık Zafer Tunaya’nın Türkiye’de Siyasi Partiler Cilt I İkinci Meşrutiyet Dönemi 1908-1918 adlı eserinde bu maddenin yer aldığı kongrenin 1913’te düzenlendiği belirtilmektedir. Bakınız. s.140- 145. Ayrıca bakınız, madde 43-44.
24 Bu kentlerden Erzincan, Çorum, Niğde, Aksaray ve Trabzon’daki milli kütüphaneler Cumhuriyet’in ilanından sonra kurulmuşlardır.
25 Ayrıca bakınız, “Milli Kütübhane”, Konya Türk Sözü Gazetesi, 19 Ramazan 1335 (9 Temmuz 1917), s. 1.; Tanin Gazetesi’nin 6 ve 14 Temmuz 1333 (1915) tarihli sayıları’nda Eskişehir ve Konya’da kurulan milli kütüphaneler ile ilgili makaleler.; “Milli Kütübhane”, Transkribe eden ve sadeleştiren: Hakan Anameriç, Osmanlıca Belgelerde Kütüphaneciliğimiz, Ankara, 2007, s. 180.
26 Öneri metni için bkz. T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, c.4., Ankara, TBMM, s. 342. Kütüphane Encümeni için bkz. aynı cilt s. 368.
27 I. T.B.M.M. bünyesinde 23 Nisan 1920 - 18 Ekim 1920 yılları arasında Adliye, Dahiliye, Defter-i Hakani, Divan-ı Haysiyet, Hariciye, İktisad, İrşad, İstida, Kanun-ı Esasi, Kavanin-i Maliye, Kütüphane, Layiha, Maarif, Memurin Muhakematı Tetkik, Müdafaa-i Milliye, Murakabe Muvazene-i Maliye, Nafia, Nizamname-i Dahili, Orman ve Maadin, Posta ve Telgraf, Sıhhiye ve Muavenet-i İctimaiye, Şeriye ve Evkaf ve Tetkik-i Mezabıt Encümenleri görev yapmıştır.
28 Yazma eserlerin yurt dışına çıkarılması XVI. yüzyılın ortalarına kadar gitmektedir. Bu dönemde Osmanlı devletinde elçilik, diplomatlık görevleriyle bulunan veya seyyahlık yapan Ogier Ghiselin de Busbecq ve Antione Galland gibi birçok yabancı, çok sayıda kitabı genellikle kralları adına alarak ülkelerine göndermişler ve bunlardan kendi hatıralarında bahsetmişlerdir. XIX. yüzyıldan itibaren ise kütüphanelerden Oryantalist ve Türkologlar tarafından değerli eserler yurt dışına kaçırılmıştır.