Bir Şehir Cemaati Olarak Sosyal Sınıflar, Beden ve Ruh Sağlığı

Özet

Batı ülkelerinde, aşağı sınıflara mensup kadın ve erkek nüfusun, bedenen ve ruhen daha büyük oranda hasta olmaları ve daha erken bir yaşta ölmeleri, dikkatleri yukarı ve aşağı sınıf yaşama şartlarına çevirmiştir. Bu durum, bazı ülkelerde, fakir tabakaları oluşturmakta olan aşağı sınıfların benimsedikleri hayat tarzlarının ve sahip oldukları imkânların yetersizliği sebebiyle birtakım politik plânlama tedbirlerinin alınmasını gerekli kılmıştır. Aşağı sınıfların sağlık sorunlarının yaratılmasında pek çok sosyoekonomik ve sosyo-kültürel faktörün etkili olduğu görülmüştür. Aşağı sınıflar, toksik, tehlikeli ve sağlığa aykırı ekolojik alanlarda yaşamak zorunda kalmış olan gruplardır. Bu insanların sağlıksız birtakım yeme alışkanlıklarına sahip oldukları; daha çok sigara içtikleri, daha büyük oranda uyuşturucu ve alkol kullandıkları da bulgulanmıştır. Ayrıca, bu insanların, düşük gelir sahibi olmanın yanında, her an işlerini kaybetme, kaza kurbanı olma, aile geçimsizliği yaşama ve boşanma gibi stres kaynağı olan psikolojik baskılar altında bulundukları, bu sebeple de bedenen ve ruhen sağlıklarını kaybettikleri görülmektedir. Yazımız, bugün Türkiye için de gündemde olduğunu ve üzerinde yeterince durulmadığını düşündüğümüz işsizliğin ve fakirliğin yaratacağı ve nesiller boyunca sürecek olan etkilerinin neler olduğunu incelemeye ve dikkatleri özellikle sağlık problemleri üzerine çekmeye çalışmaktadır.

1 M. Gottdiener and L. Budd, Key Concepts in Urban Studies , London: Sage Publications, 2005, ss. 70-71.
2 Neşe Erol, et al., Türkiye Ruh Sağlığı Profili Raporu, Ankara: T.C. Sağlık Bakanlığı, Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 1998, s. 67.
3 Turhan Yörükân ve Ayda Yörükân, Türkiye’de Şehirleşme ve Konut Durumu: Şehirleşme, Gecekondular ve Konut Politikası, Ankara: İmar ve İskân Bakanlığı, Mesken Genel Müdürlüğü Sosyal Araştırma Dairesi, 1966. Belli bir tarihe kadar gelişmeleri vermekte olan bu kitap, ayrıca İngilizce ve Fransızca olarak da yayımlanmıştır; Turhan Yörükân, “Geleneksel ve Yeni-Marksçı Görüşler Açısından Şehirleşme ve Şehir”, Kılavuz, 2005, 23, ss. 62-67.
4 İstanbul-Sağmalcılar gecekondu bölgesinde yaptığımız bir araştırma sırasında, Sağmalcılar’da çıkan ve ihbar edilen sâri hastalıkların, 1965 yılında Eyüp ilçesinde görülen vakaların %61.35’ini; aynı yılda Sağmalcılar nüfusunun Eyüp ilçesinin nüfusunun % 41.62’sini oluşturduğunu; diğer taraftan Sağmalcılar nüfusunun İstanbul ilinin % 3.00’ünü teşkil etmesine rağmen, İstanbul için ihbar edilen bulaşıcı hastalıkların % 6.73’ünün Sağmalcılar’da ortaya çıkmış olduğunu bulgulamıştık, Turhan Yörükân, Gecekondular ve Gecekondu Bölgelerinin Sosyokültürel Özellikleri, 3. baskı, Ankara: Nobel Yayınları, 2006, ss. 93-94. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Göğüs Hastalıkları Anabilim Dalı Başkanlığı’nın ve Uluslararası Verem Savaş Dernekleri’nin “Gecekondularda Verem Savaşı ve Ambulatoire Verem Tedavisi” konusunu tartışacağı panele, bir gecekondu tipolojisi sunmak üzere hazırlanmış olan bu kitap, aynı zamanda Türkiye’nin şehirlerindeki gecekondu alanları ve oranlarıyla ilgili ayrıntılı demografik bilgiler de vermektedir. Slumlarla (sefalet mahalleleriyle) gecekonduları karşılaştırırken, yaşanan sağlık problemleri ile birlikte bu fakir yerleşme yerlerinin karşılaştığı diğer problemlerin nasıl bir sosyal maliyet ortaya koymuş olduğunu da belirtmeye çalışmaktadır.
5 Turhan Yörükân “Suça Zemin Oluşturan Yerler Olarak Şehirler veya Büyük Şehirler”, Bilge, 2005, 12, ss. 4-16.
6 B. Link and J. Phelan, “Evaluating the Fundamental Cause Explanation for Social Disparities in Health”, C. Bird ve arkadaşlarının derlediği Handbook of Medical Sociology (Uppersaddle River, N J.: Prentice Hall, 5th ed., 2000, ss. 47-67) adlı eserde.
7 W. C. Cockerham, “Health as a Social Problem”, G. Ritzer’in derlediği Handbook of Social Problems: A Comparative International Perspective (Thousand Oaks: Sage, 2004, ss. 281-297, 287-288) adlı eserde.
8 E. Annandale, The Sociology of Health and Medicine, Oxford, England: Polity Press, 1998; I. Reid, Class in Britain, Cambridge, England: Polity Press, 1998; M. D. Shaw and G. Smith, “Poverty, Social Exclusion and Minorities” M. Marmot ile R. Wilkinson’un derlediği Social Determinants of Health (Oxford, England: Oxford University Press, 1999, ss. 211-239) adlı eserde.
9 L. Reinwater, “The Lower Class Health, Illness and Medical Institutions”, Rainwater’ın kendisinin derlediği Inequality and Justice (Hawthorne, NY.: Aldine, 1974) adlı eserde.
10 A. Birenbaum, Putting Health Care on the National Agenda, Westport, CT.: Praeger, 1995.
11 N. Frohlich and C. Mustard, “A Regional Comparison and Health Indices in a Canadian Province”, Social Science and Medicine, 1996, 42, ss. 1273-1281; K. Humphries and E. Doorslaer, “Income-Related Health Inequality in Canada”, Social Science and Medicine, 2000, 50, ss. 663-671; P. McDonough, et al., “Chronic Stress and the Social Patterning of Women’s Health in Canada”, Social Science and Medicine, 2002, 54, ss. 767-782.
12 D. Lupton, “Health, Illness and Social Policy in Australia”, W. Cokerham’ın derlediği The Blackwell Companion to Medical Sociology (Oxford, England: Blackwell, 2000, ss. 441-455) adlı eserde.
13 A. Kunst, et al., “Mortality by Occupational Class among Men in 11 European Countries”, Social Science and Medicine, 1998, 46, ss. 1459-1476; E. Lahelma, “Health and Social Stratification”, W. Cockerham’ın derlediği The Blackwell Companion to Medical Sociology (Oxford, England: Blackwell, 2000, ss. 64-93) adlı eserde; J. Sundquist and S. Johanson, “Indicators of Socioeconomic Position and Their Relation to Mortality in Sweden”, Social Science and Medicine, 1997, 45, ss. 1757-1766.
14 M. M. Marmot, et al., “Inequalities in Death-specific Explanations of a General Pattern”, Lancet, 1984, 83, ss. 1003-1006; “Health Inequalities Among British Civil Servants: The Whitehall II Study”, Lancet, 1991, 337, ss.1387-1393.
15 R. M. Evans and T. Marmor (eds.), Why Are Some People Healthy and Others Not? New York: Aldine DeGruyter, 1994.
16 R. Wilkinson, Unhealthy Societies: Afflictions of Inequality, London: Routledge, 1996.
17 C. Power and C. Hertzman, “Social and Behavioral Pathways Linking Early Life and Adult Disease”, British Medical Bulletin, 1997, 53, ss. 210-221.
18 W. Cockerham, et al., “The Social Gradient in Life Expectancy: The Contrary Case of Okinawa in Japan”, Social Science and Medicine, 2000, 51, ss. 115-122.
19 “Social Gradient” teorisinin bir özeti ve genel değerlendirmesi için, W. Cockerham’ın, George Ritzer’in derlediği Handbook of Social Problems: A Comparative International Perspective (Thousand Oaks: Sage, 2004) adlı kitaba “Health as a Social Problem” adıyla yazdığı yazıya (ss. 281-297) bakınız.
20 R. Wilkinson, “Income Distribution and Life Expectancy”, British Medical Journal, 1992, 304, ss. 165-168; Unhealth Societies: The Affiliations of Inequality, London: Routledge, 1996.
21 J. Lynch, et.al., “Income Inequality, the Psychosocial Environment and Health: Comparisons of Wealthy Nations”, Lancet, 2001, 358, ss. 194-200; W. Cockerham, adı geçen yazı, 2004, s. 291.
22 I. Waldron, “What Do We Know about Causes of Sex Differences in Mortality? A Rewiew of the Literature”, A. Dan’ın derlediği The Sociology of Health and Illness: Critical Perspectives (New York: Worth, 2001, ss. 37-49) adlı eserde; R. Weitz, The Sociology of Health and Health Care: A Critical Approach, Belmont, CA.: Wadsworth / Thompson Learning, 2001.
23 M. F. Ashley Montagu, The Natural Superiority of Women, The Macmillan and Co., 1953.
24 J. Johnson, et al, “Why do Blacks Die Young?”, Time, 1991, September 16, ss. 50-52.
25 W. C. Cockerham, Medical Sociology, 8th ed., Englewood Cliffs, N J.: Prentice-Hall, 2001.
26 N. P. Chin, et al., “Social Determinants of Healthy Behavior”, Education for Health: Change in Learning and Practice, 2000, 13, ss. 317-328; V. Navarro (ed.), The Political Economy of Social Inequalities: Consequences for Health and Quality of Life, Amityville, N Y.: Baywood Publishing, 2002.
27 S. L. Syme and L. F. Berkman, “Social Class, Susceptibility, and Sickness”, H. D. Schwartz’ın derlediği Dominant Issues in Medical Sociology (2nd ed., New York: Random House, 1987) adlı eserde; R. Weitz, age, 2001.
28 R. Stone, “Stress: The Invisible Hand in Eastern Europe’s Death Rates”, Science, 2000, 288, ss. 1732-1733; L. C. Gallo and K. A. Matthews, “Understanding the Association Between Socioeconomic Status and Physical Health: Do Negative Emotions Play a Role?”, Psychological Bulletin, 2003, 129, ss. 10-51.
29 T. G. Plante and C. Sykora, “Are Stress and Coping Associated with WISC-III Performance among Children?”, Journal of Clinical Psychology, 1994, 50, ss. 759-762.
30 B. Andersen, et al., “A Behavioral Model of Cancer Stress and Disease Course”, American Psychologist, 1994, 49, ss. 389-404; M. Kangas, et al., “Predictors of Posttraumatic Stress Disorder Following Cancer”, Health Psychology, 2005, 24, ss. 579-585.
31 M. J. Klag, et al., “The Association of Skin Color with Blood Pressure in U.S. Blacks with Low Socioeconomic Status”, Journal of American Medical Association, 1991, 265, ss. 599-640. Ayrıca, sosyo-kültürel sağlık etkilenmeleri ve hipertansiyonla ilgili araştırmalar için, Caroline A. Macera ve arkadaşlarının hazırladıkları “Sociocultural Influences on Health” adlı yazı için, A. Baum ve T. A. Revenson’un derlediği Handbook of Health Psychology (Mahwah, N J.: Lawrence Erlbaum, 2001, ss. 427-440) adlı kitaba bakınız.
32 E. Harburg, et al., “Sociological Stressor Areas and Black-White Blood Pressure: Detroit”, Journal of Chronic Diseases, 1973, 26, ss. 595-611.
33 S. A. James and D. G. Kleinbaum, “Socioecological Stress and Hypertension-related Mortality Rates in North Carolina”, American Journal of Public Health, 1976, 66, ss. 354-358.
34 I. Fleming , A. Baum and L. Weiss, “Social Density and Perceived Control as Mediators of Crowding Stress in High-density Residental Neighborhoods”, Journal of Personality and Social Psychology, 1987, 52, ss. 899-906.
35 R. S. Lazarus and J. B. Cohen, “Environmental Stress”, I. Altman ve J. F. Wohlwill’in derlediği Human Behavior and Environment: Current Theory and Research (Vol. 2, New York: Plenum, 1977, ss. 89-127) adlı eserde.
36 W. W. Dressler, “Hypertension in the African American Community: Social, Cultural and Psychological Factors”, Seminars in Nephrology, 1996, 16, ss. 71-82.
37 L. L. Adams-Campbell, et al., “Correlates of the Prevalence of Self-reported Hypertension Among African-American and White Women”, Ethnicity and Disease, 1993, 3, ss. 119-125; D. R. Williams, “Black-White Differences in Blood Pressure: The Role of Social Factors”, Ethnicity and Disease, 1992, 2, ss. 126-141.
38 D. Carroll, et al., “The Relationship Between Socioeconomic Status, Hostality and Blood Pressure Reactions to Mental Stress in Men: Data from the Whitehall II Study”, Health Psychology, 1997, 16, ss. 131-136.
39 Türkiye’de Sosyal Sigortalar’ın, özel ve devlet hastaneleri ile üniversite hastanelerinin tedavi amacıyla ayrım gözetilmeden kullanılması, bunlarla birlikte ilâç tedariki konusunda yapılmış olan düzenlemeler, ne yazık ki, hâlâ rayına oturmuş değildir. Pek çok fakir halk, hastane hastane dolaşarak, polikliniklerde saatlerce, hattâ günlerce sıra bekleyerek tedavi olmanın peşinde koşmaktadır. En aşırı derecede hasta olmadıkça, kimseye “hasta” gözüyle bakılmamaktadır. İnsanlarımız tavsiye edilen ilâçları almada zorluklarla karşılaşmakta, bizzat devlet tarafından, daha ucuz olan sözümona muadillerini almaya zorlanmaktadırlar. Parası olmayanların gerek istediği doktora görünme, gerekse istediği ilâcı alma konusunda yaşadığı sıkıntıyı, fakir olmak, ne yazık ki, beraberinde getirmektedir.
40 Robert E. Faris and H. Warren Dunham, Mental Disorders in Urban Areas, Chicago: University of Chicago Press, 1939. Bu araştırma sonucunda görülmüştür ki, hastanelerde tedavi görmüş olan ruh hastaları, şehir içerisinde gelişigüzel bir şekilde dağılmış değildir. Hattâ, bu dağılım, evsiz ve işsiz erkeklerin barındığı, hane-berduşların yaşadığı yerlerde frengi ve alkol alımı dolayısıyla meydana gelen organik psikozlar için de söz konusu olmaktadır.
41 R. E. Clark, “Psychoses, Income and Occupational Prestige”, American Journal of Sociology, 1949, 54, ss. 433-440; “The Relationship on Schizophrenia to Occupational Income and Occupational Prestige”, American Sociological Review, 1948, 13, ss. 325-330.
42 L. Levy and L. Rowitz, The Ecology of Mental Disorder, New York: Behavioral Publications, 1973.
43 A. Myerson’un, American Journal of Psychiatry dergisinde, Mental Disorders in Urban Areas adlı kitap dolayısıyla yayımlamış olduğu yazıya (1940, 96, ss. 995-997) bakınız.
44 H. Kaplan ile B. Sadock’un derlediği Comprehensive Textbook of Psychiatry, 6nd ed. adlı kitaba (Baltimore: Williams and Wilkins, 1995), M. Karno ve B. Sadock’un “Schizophrenia: Epidemiology” (Vol. 1, ss. 902-910) adıyla yazdıkları yazı ile S. O. Moldin ve Irvin Gattesman’ın “Population Genetics” (Vol. 1, ss. 144-154) adlı yazısına bakınız.
45 Robert E. Faris, Social Disorganization, New York: Ronald Press, 1948, ss. 230-231; August B. Hollingshead and F. C. Redlich, Social Class and Mental Illness, New York: John Wiley, 1958, s. 246.
46 August B. Hollingshead and Fredrick C. Redlich, Social Class and Mental Illness, New York: John Wiley, 1958; Jerome K. Myers and Bertram H. Roberts, Family and Class Dynamics in Mental Illness, New York: John Wiley, 1959.
47 Beş sınıfa ayrılmış olan toplumun sınıflara göre dağılımı, I’inci sınıfta % 2.2, II’nci sınıfta % 7.7 (I ve II’nin toplamı olarak % 9.9), III’üncü sınıfta % 16.9, IV’üncü sınıfta % 44.7 ve V’inci sınıfta % 28.5 olarak gerçekleşmiştir. Hollingshead ve Redlich, age, 1958, s. 405, 3 numaralı tablo.
48 Bu araştırma sırasında, antisosyal davranışları, karakter bozukluklarını, korku ve endişe reaksiyonlarını, depresyon hâllerini, obsessive-compulsive reaksiyonları, psikosomatik olanlar ile histerik olan reaksiyonları içerisine alan nevrozluk hâlleri ile; alkolizm ve uyuşturucu kullanmaktan kaynaklanan psikozların yanında, organik olan ve yaşlılıktan dolayı meydana gelen psikozlar ile affective ve şizofrenik olan psikoz hâlleri incelemeye tâbi tutulmuştur. Hollingshead ve Redlich, age, 1958, ss. 223-227.
49 Hollingshead ve Redlich, birlikte yayımladıkları bir yazıda, sınıf menşeleri tam olarak bilinen şizofreniklerin bu oranı yakaladıklarını söylemektedir: “Schizophrenia and Social Structure”, American Journal of Psychiatry, 1954, 9, ss. 695-701.
50 Hollingshead ve Redlich, age, 1958, ss. 245-246.
51 J.Fox, “Social Class, Mental Illness and Social Mobility: The Social Selection-Drift Hypothesis for Serious Mental Illness”, Journal of Health and Social Behavior, 1990, 31, ss. 344-353.
52 M. Kohn, “Social Class and Schizophrenia: A Critical Review and Reformulation”, P. Roman ile H. Trice’in derlediği Explorations in Psychiatric Sociology (Philadelphia: Davis, 1974, ss. 113-137, 118) adlı eserde.
53 W. Cockerham, Sociology of Mental Disorder, 7th ed., Upper Saddle River, N J.: Prentice Hall, 2006, ss. 153-154.
54 Leo Srole, et al., Mental Health in the Metropolis: The Midtown Manhattan Study, New York: McGrawHill, 1962. Ayrıca, projeye ikinci ve üçüncü adam olarak katılmış bulunan T. Langner ve S. Michel’in stres ve ruh sağlığı ilişkisini belirlemek üzere hazırladıkları Life Stress and Mental Health: The Midtown Manhattan Study (1963) adlı kitaplarına da bakınız.
55 T. Langner and S. Michael, Life Stress and Mental Health: The Midtown Manhattan Study, London: Free Press of Glencoe, 1963.
56 D. C. Leighton, et al., The Character of Danger: Psychiatric Symptoms in Selected Communities, New York: Basic Boooks, 1963. Stirling County Psikiyatrik Bozukluk Araştırması, birbirini tamamlayan üç cilt hâlinde yayımlanmıştır. Birinci cildi oluşturan ve Alexander Leighton’ın imzası ile yayımlanmış olan My Name is Legion: Foundation for a Theory of Man in Relation to Culture (New York: Basic Books, 1959) adlı kitabını, Charles Hughes ve arkadaşlarının hazırladığı People of Cove and Woodlot: Communities from the Viewpoint of Social Psychiatry (New York: Basic Books, 1960) adlı kitap ile D.C. Leighton ve arkadaşlarının hazırladıkları kitap takip etmiştir.
57 H. B. Kaplan, “Mental Illness as a Social Problem”, George Ritzer’in derlediği Handbook of Social Problems: A Comparative International Perspective (Thousand Oaks: Sage, 2004, ss. 561-585) adlı eserde.
58 J. D. McLeod and R. C. Kessler, “Socioeconomic Status Differences in Vulnerability to Undesirable Life Events”, Journal of Health and Social Behavior, 1990, 31, ss. 162-172.
59 B. G. Link, et al., “Socioeconomic Status and Depression: The Role of Occupations Involving Direction, Control and Planning”, American Journal of Sociology, 1993, 98, ss. 1351-1387.
60 N. Goodban, “The Psychological Impact of Being on Welfare”, Social Services Review, 1985, September sayısı, ss. 403-422; S. J. Popkin, “Welfare: Views from the Bottom”, Social Problems, 1990, 37, ss. 64-79.
61 Bu araştırmaların bir özeti ve kaynakları için Howard B. Kaplan’ın, George Ritzer’in derlediği Handbook of Social Problems adlı kitabına yazdığı “Mental Illness as a Social Problem” adlı yazısına bakınız.
62 P. K. Adelmann, “Occupational Complexity, Control and Personal Income: Their Relation to Psychological Well-being in Men and Women”, Journal of Applied Psychology, 1987, 72, ss. 529- 537; M. C. Lennon, “Sex Differences in Distress: The Impact of Gender and Work Roles”, Journal of Health and Social Behavior, 1987, 28, ss. 290-305; G. S. Lowe and H. C. Northcott, “The Impact of Working Conditions, Social Roles and Personal Characteristics on Gender Differences in Distress”, Work and Occupations, 1988, 15, ss.55-77; J. Miller, “Individual and Occupational Determinants of Job Satisfaction: A Focus on Gender Differences”, Sociology of Work and Occupations, 1980, 7, ss. 337-366.