Mevlana’ya Göre İnsanın Mahiyeti ve Kâmil İnsan Olma

Özet

Mevlâna, en mükemmel varlık olarak yaratılan insana büyük değer vermiştir. Kendi özünün farkına varıp aslını idrâk eden insan, yüce Allah'ın huzurunda saygıyla eğilir ve başkalarının eksiklerini görüp kusurlarıyla uğraşmaz. Mevlâna, bilgelik, sevgi ve hoşgörü gibi ahlâkî iyilikleri şahsında toplayan insan-ı kâmili ney ile sembolize eder.

1 Sözlükte "e-n-s" kök fiilinden türetilen "ins" ve "insan" kelim esi, insanlık nevine ait bir şa ¬ hıs, kabile, grup, insan topluluğu, bir şeyin ortaya çıkması, vahşiliğin zıddı olan medenîlik, yakınlık, sevim li olmak, alışm ak, göz bebeği, siyah nokta, parmak ucu, düşünm ek ve işitm ek anlam larına gelir. Bu m analardan çıkan son u ca göre insan, vahşiliği terk eden, m edenî olan, yakınlık duyduğu şeylere alışabilen bir varlıktır. el-Cevherî, es-Sıhah, (I-VI), Kahire 1982, III, 904-906; Rağıb el-Isfahânî, Müfredâtü Elfâzı'l-Kur'an, tahkik: Safvân Adnân Dâvûdî, BeyrutDımaşk 1997,94; İbn Fâris, Mucemu Makâyısı'l-Luğa, I, 145; İbn Manzûr, L isan u lA rab, I, 147-150; M uham m ed Ali et-Tehânevî, Keşşâfu Istılahâtı'l-Fünûn, (I-II), Editör: Refik el-A cem , Beyrut 1996, I, 277-280.
2 Nisa suresi, 4/28.
3 İbrahim Suresi, 14/34; İsrâ suresi, 17/67; Hac suresi, 22/16; Şûrâ suresi, 42/48; Zuhruf suresi, 43/15; Âdiyat suresi, 100/6.
4 İsrâ suresi, 17/11.
5 İsrâ suresi, 17/100.
6 Kehf suresi, 18/54.
7 Ahzâb suresi, 33/72.
8 M eâric suresi, 70/19.
9 İnşikâk suresi, 84/6.
10 İsrâ suresi 17/70.
11 Nisa suresi 4/113.
12 Tîn suresi, 95/4.
13 O sm an Türer, "Tasavvufî D üşüncede İnsan", Tasavvuf, Yıl: 2, Sayı:5, Ocak 2001 Ankara, 9-15.
14 Naci Okçu, Şeyh Gâlib (Hayatı, Edebî Kişilği, Eserleri, Şiirlerinin Umumi Tahlili ve Divanının Tenkitli Metni), Ankara 1993, c. I, s. 318-320. Tercî-i bend.
15 Râğıb el-Isfahânî, 561; Seyyid Şerif Cürcânî, Kitâbu't-Ta'rîfât, Kahire 1991, 249.
16 Râğıb el-Isfahânî, 561.
17 Mevlâna, Mesnevî, çeviren: Şefik Can, İstanbul 1995, c. IV, 521-524.
18 Mevlâna, Mesnevî, c. VI, 4206-4360.
19 Ahmed Eflâkî, Ariflerin Menkıbeleri (Menâkıbu'l-ârifin), çeviren: Tahsin Yazıcı 3. baskı İstanbul 1995, II, 124-125.
20 M evlâna, Mesnevî, II, 881-882.
21 Şefik Can, Mevlâna Hayatı, Şahsiyeti ve Fikirleri, İstanbul 1995, 100.
22 Hucurât suresi 49/13.
23 M ehm et Demirci, "Nûr-ı M uham m edî", DEÜlFDergisi I, İzmir 1983, 239-245.
24 Muhyiddin İbnü’I-Arabî, el-Fütûhâtü'l-Mekkiyye, Kahire 1293 h., I, 153-155.
25 Muhyiddin İbnü’l-Arabî, Füsûsü'l-Hikem, M ısır 1946, 31-33; Toshihiko Izutsu, İbnü'l-Arabî'nin Fusûs'undaki Anahtar Kavramlar, çeviren: Ahmed Yüksel Özemre, İstanbul 1998, 317, 313, 332. İbnü’I-Arabî insan-ı kâmili açıklarken zikrettiği "Allah Âdem ’i kendi sûreti üzere yarattı." (Aclûnî, Keşfu'l-Hafâ, I, 379, 1215 nolu hadis; Süyûtî, el-Câm iu’s-Sağir, I, 532, 3928 nolu hadis) hadisindeki zamirin Allah’a râci olduğunu ifade eder ve bu görüşü "rahm an suretinde" hadisinin desteklediğini belirtir. Ona göre bu durum fark makâmı olarak düşünüldüğünde m ana "Allah’ın suretinde", cem makâmı olarak düşünülürse "Hak m akâm ında kulun varlığı, yani kulun sureti" şeklinde olur. Âdem’den kastedilen, eşyanın zuhuruna sebep olan, bütün m evcudatın kendisinde toplandığı, âlem in ruhu ve zübdesi kılınan insan-ı kâmildir. İsim ve sıfatlar âlem i, nispet ve izafet kabilinden olup âlem lerin Rabbi m ertebesin e delâlet eder. Bu m ertebenin tafsil edilm iş şekli âlem ; özü ise Âdem’dir. Âlem isim lerin aynası; Âdem ise müsem m anın aynasıdır. İşte bu m ana sebebiyle "Allah Teâlâ Âdem’i kendi sureti üzere yarattı" buyrulmuştur. Allah Âdem ’i hakikat suretinde yaratm ıştır. Cem âlem inde O ’nun için bir suret tasavvur edilem ez. Suret ancak fark âlem inde olur. İbnü’1-Arabî, el-Fütûhâtül-M ekkiyye, I, 136¬ 137; A. Avni Konuk, Füsûsul-Hikem Tercüme ve Şerhi, (I-IV), Hazırlayanlar: M. Tahralı-S. Eraydın, İstanbul 1987-1990, IV, 137; İsm ail Fennî Ertuğrul, Vahdet-i Vücûd ve İbn Arabi, Hazırlayan: M ustafa Kara, İstanbul 1991, 33-39.
26 Abdülkerim el-Cîlî, İnsan-ı Kâmil, Çeviren: Abdülaziz M ecdi Tolun, (Hazırlayanlar: Selçuk Eraydın, Ekrem Demirli, Abdullah Kartal), İstanbul 1998, 345-346.
27 M ustafa Kara, "M evlâna, M esnevî ve Ney", Ney'e Dâir, Konya 2006, s. 15.
28 Mevlâna, Mesnevî, c.I, 1-4.
29 M ehm et Demirci, Mevlâna'dan Düşünceler, Konya 2006, ss. 106-109.
30 Mevlâna, Divân-ı Kebîr, Hazırlayan: Abdülbâki Gölpınarlı, Ankara 1992, c. II, 3929-3937.
31 Mevlâna, Mesnevî, c. II, 1395.
32 İsm ail Yakıt, Batı Düşüncesi ve Mevlâna, İstanbul 1993, s. 36.
33 M evlâna, Mesnevî, c. V, 3571-3576.
34 M evlâna, Mesnevî, c. III, 2701-2730.
35 M evlâna, Mesnevî, c. III, 265-266.
36 M evlâna, Mesnevî, c. VI, 2450-2452.
37 Mevlâna, Mesnevî, c. III, 1789, 1798.
38 Mevlâna, Mesnevî, c. V, 363-364.
39 Mevlâna, Mesnevî, c. IV, 2484, 2519-2522.
40 Mevlâna, Mesnevî, c. VI, 2547-2549, 2564-2566.
41 Mevlâna, Mesnevî, c. VI, 2505.
42 M evlâna, Mesnevî, c. IV, 2339-2345.
43 M evlâna, Mesnevî, c. VI, 2080-2094
44 M evlâna, Mesnevî, c. VI, 2624-2625.
45 M evlâna, Mesnevî, c. II, 2344-2352.
46 Mevlâna, Divân-ı Kebîr, c. II, 3116-3124, 880-883.
47 Mevlâna, Mesnevî, c. II, 3215-3218.
48 Mevlâna, Mesnevî, c. II, 3317-3319.
49 Bediuzzaman Firuzanfer, Mevlâna Celâleddin Rûmî, çeviren: Feridun Nâfiz Uzluk, İstanbul 1997, s.37.