Osmanlı-İngiltere ilişkilerinin politik ve kültürel açıdan ivme kazandığı ve Türk imajının farklı bağlamlarda yeniden üretildiği/tartışmaya açıldığı 19. Yüzyılda[1] , Osmanlı kültürü çalışmaları Batılı araştırmacıların odağına yerleşmeye başlamıştır.
Bu dönemde ortaya çıkan yeni oryantalist ekoller ve bu ekollerin bazı önemli temsilcileri, Osmanlı/Türk algısını gündemlerine taşımış ve yaptıkları çalışmalarla Avrupa’da Osmanlı’ya karşı bir ilginin doğmasına zemin hazırlamışlardır. Bu yüzyılda Osmanlı dili ve edebiyatı, müstakil çalışmalara konu edilmiş ve bu alanda çeşitli yayınlar yapılmıştır. Şiir seçkisi, müstakil makale ve edebiyat tarihi yazımı bağlamında çeşitlenen bu yayınlar, Osmanlı dili ve edebiyatının tarihselliğine ilişkin önemli dikkatler ortaya koymuşlardır. Joseph von Hammer-Purgstall’ın Geschichte der Osmanischen Dichtkunst (1836– 8), M. Servan de Sugny’nin La Muse Ottomane (1853), Dora d’Istria’nın La poésie des Ottomans (1877) adlı çalışmaları, J. W. Redhouse’un “On the History, System and Varieties of Turkish Poetry” (1879) başlıklı makalesi, Charles Wells’in The Literature of the Turks (1891), E. J. W. Gibb’in Ottoman Poems (1882) ve A History of Ottoman Poetry (1901) adlı eserleri 19. yüzyıl şarkiyat çalışmalarına önemli katkılar sağlamıştır.[2] Osmanlı kültürüne duyulan ilgi ve merak yalnızca bu kişilerin ürettikleri yayınlarla sınırlı kalmamış, yerel gazeteler vasıtasıyla her düzeyden okura ulaşmıştır. Bu yüzyılda, İngiltere, İskoçya ve İrlanda’da yayımlanan bazı yerel gazeteler sütunlarını Osmanlı ile ilgili haberlere açmıştır.[3] Siyasi içerikli metinlere, seyahat notlarına, şiir çevirileri ve eser tanıtımlarına yer veren bu gazeteler, 19. yüzyılda Avrupa’da Osmanlı kültürüne karşı uyanan sempati ve merakın temsilleri olmuştur. Peki, söz konusu gazetelerde yayımlanmış haberler nasıl bir içeriğe sahiptir? 19. yüzyılda Batı’da üretilmiş Osmanlı edebiyatı çalışmalarının ortaya çıktığı tarihsel bağlam içerisinde bu haberlerin nasıl bir işlevi vardır? Söz konusu haberler Osmanlıların/Türklerin Batı’daki algısı hakkında bugün bize neler söylemektedir? Bu sorulara, 1835-1900 tarihleri arasında İngiliz Gazete Arşivinden (The British Newspaper Archive) derlenen birtakım haberler ve orijinal/çeviri şiirler üzerinden cevaplar bulmaya çalışalım[4].
Osmanlı Edebiyatının İrlanda’daki Temsili: “Literæ Orientales”
Türk edebiyatının Batı’daki ilk temsilleri 16. yüzyılda farklı konularda yayımlanmış eserlerde yer almaya başlar. Macar asıllı Bartalomeus Georgievitz, 1544’te yazdığı La maniere et ceremonies des Turcs [Türklerin Seremonileri ve Tavırları] adlı eserinde bir halk şiiri örneğine yer vermiştir. Bu şiir, Batı’da Türk şiirinden yapılmış ilk çeviri olarak bilinmektedir[5] . Batı dillerine çevrilmiş bir diğer Türkçe şiir ise Eflâkî Dede’ye atfedilen bir manzumedir. Bu şiir, Fransa elçisi olarak bir süre İstanbul’da görev yapmış Du Loir’un 1654’te Osmanlı hakkında yazdığı ve daha sonra Les Voyages du Sieur Du Loir [Sir Du Loir’ın Seyahatleri] adıyla kitaplaştırılan mektupları arasında yer almaktadır (Moran 2004: 131-133)[6] . 17. yüzyıla gelindiğinde ise İngiltere’de Osmanlı harfli Türkçe şiirler yayımlanmaya başlar. Daha çok tebrik ve taziye niteliği taşıyan bu şiirler, farklı dillerde şiir yazmanın akademik çevrelerde gelenek hâline geldiği bir dönemin üretimleridir. Bu tarzda yazılan ilk Türkçe şiirler, Oxford Üniversitesi’nde felsefe ve edebiyat alanında uzmanlaşmış hocalar tarafından üretilmiştir (Burian 1949: 583). Bu şiirler, İngiltere’de Doğu kültürüne karşı uyanan ilgi ve merakın belirli bir akademik çevrede oluşmaya başladığını göstermektedir.
Doğu dillerinde şiir yazma ve bu dillerdeki şiirleri Batı dillerine çevirme pratikleri daha sonraki yüzyıllara da aktarılmıştır.[7] Bu faaliyetler, 19. yüzyıla gelindiğinde akademik çevrelerin sınırlarını aşmış ve daha geniş bir yelpazede üretim ve tüketim alanı bulmuştur. Bu bağlamda yerel gazeteler önemli bir işlev üstlenmiştir. O dönem gazetelerinde genellikle imzasız yayımlanan haberler içerisinde Osmanlı şiiri çevirilerinin önemli bir ağırlığı vardır. Belirli bir elit/oryantalist çevrede üretim alanı bulmuş ve kitapların satır aralarına sıkışıp kalmış Osmanlı şiiri örnekleri, bu haberler aracılığıyla her kesimden okura ulaşmıştır. Bu haberler, aynı zamanda okura, Osmanlı edebiyatının ve bu alanda yapılan çalışmaların tanıtıldığı verimli bir tartışma platformu da sunmuştur.
Söz konusu gazeteler, şiir çevirilerinin yanı sıra Osmanlı hakkında yazılmış politik şiirlere de sütunlarını açmıştır. Bu bağlamda üretilmiş ilk şiir, West of England Advertiser (08 Aralık 1827)[8] adlı gazetede “An Epistle to the Sublime Sultan of the Ottoman Empire”[9] başlığıyla yayımlanmıştır. Şiir, “J. H. An Englishman” imzasını taşımaktadır. Söz konusu şiir, daha sonra aynı başlık ve imzayla, The Log Book adlı kitapta “Poetical Scraps” başlığı altında yer almıştır (1930: 224)[10]. İğneleyici bir üsluba sahip olan şiirde Osmanlı’ya karşı olumsuz bir tavır takınılmıştır. Şiirin yayımlandığı tarihler, 1821-1829 Yunan Ayaklanmasının yaşandığı ve bu isyanın İngiltere’de yankı bulduğu bir döneme denk gelmektedir. Bu dönemde bazı İngiliz şairleri, Yunan isyanını destekleyen şiirler kaleme almış ve bu şiirler gazete sütunlarına yansımıştır (Demirhan 2012: 45, 49). Osmanlı’yı odağına alan, “An Epistle to the Sublime Sultan of the Ottoman Empire” başlıklı şiir de bu tarihsel bağlam içerisinde bir anlam bulmaktadır.
1835’ten itibaren gazetelerde Osmanlı edebiyatı ile ilgili haberlere ve bu edebiyattan yapılmış özgün çevirilere yer verilmeye başlanmıştır. Bu bağlamda Osmanlı edebiyatını konu edinen kısa bir tanıtım yazısına The Morning Chronicle (31 Ekim 1835)[11]’da rastlanır. Bu haberde, Alman oryantalist Joseph Von Hammer-Purgstall’ın The London Athenaeum için yazdığı “[Review of ] the Ottoman Literature of the Nineteenth Century” başlıklı bir yazısının genel tanıtımı yapılmıştır (608).
1 Haziran 1846 tarihli The Evening Packet[12]’da, “Ottoman Poetry” üst başlığı altında “Gazel”[13] ve “Advice”[14] adlı iki şiir yayımlanmıştır.[15] “Advice” adlı şiir, daha sonra The Roscommon Weekly Messenger (21 Nisan 1849)[16], The Durham County Advertiser (30 Nisan 1858), The Cornish Telegraph[17] (18 Mayıs 1858)[18] ve The Wetherby News (20 Mayıs 1858)[19] adlı gazetelerde yayımlanmıştır. Söz konusu şiirlerin farklı gazetelerde yeniden yayımlanması, o dönemde Osmanlı şiirinin belirli bir kesiminde dolaşımda olduğunu göstermektedir.
“Gazel” ve “Advice” başlıklı şiir çevirileri, ilk kez Dublin University Magazine’de yayımlanmıştır.[20] 1833-1882 tarihleri arasında yayımlanan, Doğu’ya ilişkin haberleri, seyahat notlarını ve şiir çevirilerini içeren Dublin University Magazine (Fegan 2013: 195), Doğu kültürünü İrlanda’da tanıtan önemli bir yayındır. Bu akademik dergide, İrlandalı şair ve oryantalist James Clerance Mangan (1803-1849)[21]’ın altı makaleden oluşan, “Literæ Orientales-Six Articles, Ottoman Poetry”[22] adlı seçkisi yayımlanmıştır. Mangan, “Literæ Orientales” ile “eski oryantalistlerin” Doğu kültürüne karşı sergiledikleri ayrımcı ve ırkçı tavırla mücadele etmeye çalışmıştır (Fegan 2013: 202). Mangan’ın Doğu kültürüne olan kişisel sempatisini yansıtan[23] bu seçki, Osmanlı şiirinin İrlanda’da tanınmasına önemli bir katkı sağlamıştır. Bu seçkide Mangan, farklı yüzyıllarda yaşamış Osmanlı şairlerinden örneklere ağırlıklı olarak yer vermiştir.[24] Mangan, Osmanlı şiirinden yaptığı çevirilerde kaynak olarak Hammer’in[25] Geschichte der Osmanischen Dichtkunst (1836-8) adlı antolojisini kullanmış ve şiirlerin bazılarını Almanca çevirilerinden İngilizceye aktarmıştır.[26]
“Literae Orientales”, yayımlandığı dönemlerde haber değeri görmüş ve gazetelerde çeşitli tanıtımları yapılmıştır. 14 Mayıs 1844 tarihli Dundee Courier[27], 15 Mayıs 1944 ve 10 Haziran 1846 tarihli The Galway Vindicator[28] adlı gazeteler, “Literae Orientales” hakkında övücü tanıtım yazılarına yer vermiştir. Bu yazılarda, “Literae Orientales”in seçkin örnekler ve anekdotlar içeren bir Osmanlı şiiri seçkisi olduğuna vurgu yapılmıştır. Söz konusu tanıtım yazıları, Mangan’ın bu önemli seçkisinin okura ulaşmasını sağlaması ve okuru Osmanlı şiiri üzerine yapılmış akademik çalışmalardan haberdar etmesi açısından önemlidir.
Söz konusu şiirler, “Literæ Orientales”in altıncı makalesinde yayımlanmıştır (1946: 51-52, 57)[29]. “Gazel” başlıklı şiirin başında yer alan açıklamada, bu şiirin 16. yüzyıl Osmanlı şairlerinden Lâmîi Çelebi’ye ait olduğu bilgisi bulunmaktadır. Ancak, şiirin İngilizce çevirisinden bu şiirin Lâmîi’nin hangi şiiri olduğunu tespit etmek mümkün değildir.[30] Mangan, söz konusu şiirlerden önce “Literæ Orientales”in ilk makalesinde, 15. yüzyıl Osmanlı şairi Mesîhî’nin bir bahariyyesini, “The Time of the Roses” adıyla yayımlamıştır (1837: 290-292).[31] Mesîhî’nin bu şiiri, 18. yüzyılın son çeyreğinden 19. yüzyılın sonuna kadar Batı’da çevirisi en çok yapılan Osmanlı şiiri örneğidir.[32] Mangan, Mesîhî’nin bahariyyesini Hammer’in antolojisinde görmüş ve söz konusu şiiri özgün bir şekilde İngilizceye çevirmiş/yeniden üretmiştir. (Karaca 2010: 356). Bu şiir, daha sonra, 5 Aralık 1837’de Drogheda Journal, or Meath & Louth Advertiser[33] ve 26 Aralık 1840’ta Northern Standart[34]’da “Turkish Poetry” başlığıyla tekrar yayımlanmıştır.
“Literæ Orientales”, Batılı okurları Osmanlı şiirinin zengin imajları ve hayal dünyasıyla tanıştırmış ve böylelikle 19. yüzyılın oryantalist külliyatına önemli bir katkı sağlamıştır. Mangan’ın bu seçkisi, Osmanlı kültürüne sütunlarını açan yerel gazeteleri beslemiş ve onların yayımladıkları Osmanlı şiiri örneklerine kaynaklık etmiştir. Diğer yandan “Literæ Orientales”, Osmanlı şiirine karşı Batı’da uyanan ilginin yalnızca Glasgow ve Londra gibi merkezlerle sınırlı kalmadığını, bu alandaki çalışmaların İrlanda topraklarına da taşındığını göstermesi açısından ayrıca önemlidir. Ancak, her nasılsa, Mangan’ın “Literæ Orientales” ile Osmanlı şiiri çalışmalarına sağladığı katkı, yüzyılın son çeyreğinde üretilen Osmanlı edebiyatı külliyatında somut bir yankı bulmamıştır. Yine de Mangan’ın bu önemli çalışması, farklı okurları Osmanlı şiirinden haberdar etmesi ve İngiltere’de kendisinden sonra yapılmış Osmanlı edebiyatı çalışmalarına kültürel bir ortam hazırlaması açısından önemli bir yerde durmaktadır.
Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Şiirinin Gazetelerdeki Temsili
19. yüzyılın ikinci yarısına gelindiğinde Osmanlı edebiyatı ile ilgili haberler gazete sütunlarında daha geniş bir yer bulmuştur. Bu dönemde Alman oryantalist Joseph von Hammer-Purgstall, sözlükbilimci J. W. Redhouse, folklorist W. A. Clouston ve Osmanlı edebiyatı uzmanı E. J. W. Gibb’in çalışmaları gazete haberlerinde yer almaya başlamıştır.
Joseph von Hammer-Purgstall, Osmanlı çalışmalarıyla yalnızca o dönem oryantalistlerinin değil basının da gündeminde yer almış önemli isimlerdendir. 10 Aralık 1856 tarihli The Morning Advertiser gazetesi, Hammer’in ölümünü, “Death of Baron Von Hammer” başlığıyla gündeme taşımıştır. Aynı haber, The Illustrated London News (3 Haziran 1857)[35]’in “Obituary of Eminent Persons” bölümünde “Baron Von Hammer Nuystall” başlığıyla yayımlanmıştır. Bu haberlerde Hammer’in kariyeri ve çalışmalarından bahsedilmiş, önemli bir oryantalist olduğuna vurgu yapılmıştır. Bu ilanlar, Hammer’in Osmanlı kültürü üzerine yaptığı çalışmalarından gazete okurlarını haberdar etmesi açısından önemlidir.
13 Şubat 1879 tarihli The Morning Post[36] adlı gazetede, J. W. Redhouse’un Royal Asiatic Society (Londra)’de yaptığı bir konuşmanın haberine yer verilmiştir. Bu konuşma ile Batı’da yerleşmiş “barbar Türk” imajına tepkisini ortaya koyan Redhouse, bu imajı Türklerin edebiyat ve bilim alanındaki başarıları üzerinden yıkmaya çalışmıştır.[37] Redhouse’un söz konusu konuşmasını gündeme taşıyan gazete haberinde, Türklerin zengin bir edebiyata sahip oldukları ve sultanlarının dahi şiirle uğraştıklarından söz edilmiştir. Bu gazete haberi, Osmanlı/Türkler ile ilgili oryantalist çevrelerde yürütülen tartışmalardan farklı okur kitlelerini haberdar etmesi açısından önemlidir.
8 Haziran 1881 tarihli The Monmouthshire Merlin and South Wales Advertise[38]’da, Osmanlı edebiyatı uzmanı E. J. W. Gibb’in o tarihlerde henüz üzerinde çalışmakta olduğu antolojisi Ottoman Poems (1882) ile ilgili bir haber yayımlanmıştır. Bu başlıksız haberde Gibb’in hâlihazırda bazı Osmanlı şiiri örneklerini İngilizceye çevirmekte olduğunun bilgisine yer verilmiştir. Gibb’in çalışmasının önemine vurgu yapan bu kısa haber metninde, İngiltere’de bu alanda yapılmış çalışmaların sınırlılığından, Joseph von Hammer-Purgstall ve Servan de Sugny’nin mevcut antolojilerinin[39] her düzeydeki İngiliz okura ulaşamadığından söz edilmiştir. Haberde, Redhouse’un “Turkish Poetry” makalesinin bu alandaki eksikliği giderdiğinden, ancak Gibb’in antolojisinin, Redhouse’un çalışmasını bir adım daha ileriye götürdüğünden ve okura zengin bir Osmanlı şiiri seçkisi sunduğundan bahsedilmiştir (7)[40]. Batı’da Osmanlı şiiri ile ilgili yapılan çalışmaların eksikliğine vurgu yapan bu haber metni, Gibb’in Ottoman Poems’de (1882: Önsöz) sorunsallaştırdığı bu eksikliği gazete okurlarının dikkatine sunması açısından önemlidir.
Ottoman Poems’in tanıtıldığı bir diğer haber, 24 Temmuz 1882 tarihli The Glasgow Herald[41]da yayımlanmıştır. Bu haber, The Monmouthshire Merlin and South Wales Advertise’da yayımlanan habere kıyasla daha zengin bir içeriğe sahiptir. Osmanlı edebiyatı üzerine o güne kadar yapılmış çalışmaların dökümünü sunan bu haber metninde, Gibb’in Ottoman Poems ile Osmanlı edebiyatı araştırmalarına yaptığı katkıya değinilmiştir. Haberde, Ottoman Poems’in önsözü, içerdiği bölümler, bu bölümlerde yürütülen tartışmalar, Osmanlı şiirinin tür ve şekil özellikleri, Osmanlı edebiyatının kaynakları ve Fars edebiyatının Osmanlı şiirini nasıl beslediği gibi detay bilgilere de yer verilmiştir. Bu tanıtım metni, Osmanlı şiirinin mütevazı bir örneği olarak gösterilen Nâbî’nin bir muhammesinin İngilizce çevirisiyle son bulmuştur (8). Söz konusu zengin içeriğiyle bu haber metni, Osmanlı şiirinin gazetelerdeki temsillerini bir adım öteye götürmüştür. Bu metin, o dönemde bazı gazete sütunlarının Osmanlı edebiyatı tartışmalarının yürütüldüğü bir platforma dönüştüğünü somut bir şekilde göstermektedir.
Gibb hakkında yazılmış bir diğer haber, The Bradford Daily Telegraph (31 Mart 1883)[42]’da “Literary and Art Gossip” başlığı altında yayımlanır. Bu haberde Gibb’in Ottoman Poems adlı antolojisinin yakaladığı başarıya değinilmiştir. Söz konusu haberde Gibb’in, Giritli Ali Aziz Efendi’nin Muhayyelât’ının bir kısmını İngilizceye çevirmekte olduğu, bu çevirinin The Story of Jewad adıyla yayımlanacağı ve hangi yayınevinden çıkacağına dair detaylı bilgilere yer verilmiştir. The Story of Jewad’ın çeviri ve yayım sürecinin bu şekilde gazete haberlerine konu edilmesi, o dönemde Gibb’in çalışmalardan haberdar olmak isteyen belirli bir okur kesiminin var olduğunu göstermektedir.
The Story of Jewad’dan söz eden bir diğer yazı, St. James’s Gazette (15 Ağustos 1884)[43]’de, “Two Eastern Story Books” başlığıyla yayımlanmıştır. Bu yazıda, hikâyenin içeriğinden ve Gibb’in çevirisinden daha geniş bir çerçevede bahsedilmiştir. Bu tanıtımın yanında, Gibb’in Glasgow Üniversitesi’nden hocası olan folklorist W. A. Clouston’un The Book of Sindibad (1884) çevirisinin tanıtımına da yer verilmiştir (7). The Story of Jewad ve The Book of Sindibad hakkındaki bu haberler, şiir dışında Doğu edebiyatından farklı türlerin de gazetelerde tanıtıldığını göstermektedir. Doğu kültürünün egzotik dünyasını temsil eden bu iki önemli hikâyenin bir arada tanıtılması, okurun ilgisini farklı Doğu anlatılarına çekmek açısından da ayrıca önem taşımaktadır. The Story of Jewad hakkında yayımlamış bir diğer tanıtım yazısı, bir edebiyat eleştirisi dergisi olan The Academy (4 Nisan 1885)’de yayımlanmıştır. Bu tanıtım yazısında da hikâyenin içeriğine ve Gibb’in çevirisinin başarısına değinilmiştir (236)[44]. Diğerlerine göre daha kapsamlı bir içeriğe sahip olan bu yazı, bir tür eleştiri ve tanıtım yazısı niteliği taşımaktadır.
Türk hikâyeciliğini/romanını konu edinen bir diğer haber, The Derby Daily Telegraph (24 Haziran 1887)[45]da “A Turkish Romance” başlığıyla yayımlanmıştır. Bu yazıda, The Jubilee adlı gazetede resimli bir Türk romanının tanıtımının yapıldığından bahsedilmiştir. Yazıda, yaygın popüler görüşe göre Türk ve Çin kültüründe kadınların erkeklerden daha aşağı konumda olduklarından söz edilmiştir. Bunu takip eden satırlarda Türk edebiyatının Batı’da çok az bilindiğine, Gibb’in verdiği bilgiler ışığında Batılıların bu edebiyatın bazı niteliklerine ve özellikle aşkın, bu edebiyatın temel konusu olduğu şeklindeki temel bilgiye sahip olduklarına değinilmiştir (4). Bu haber, Türk kültürüne ilişkin Batı’da yerleşmiş genel algının dönüşümünde Gibb’in çalışmalarının önemli bir etkisi olduğunu açıkça göstermektedir.
The Glasgow Herald’ın 1884 tarihli sayısında, “E.J.W. GIBB” imzasıyla “A Modern Ottoman Poem, From The Academy” başlıklı bir şiir çevirisi yayımlanmıştır[46]. Bu çeviri, incelediğimiz gazetelerde karşımıza çıkan ilk imzalı şiir çevirisidir. Bu şiir, Tanzimat dönemi yazarlarından Recâizâde Mahmud Ekrem’in “Manzûme”[47] başlıklı şiirinin İngilizce çevirisidir. Gibb, on iki kıtalık bu şiirin, son kıtası hariç, on bir kıtasını satır satır İngilizceye çevirmiştir. Şiirin üst kısmında, muhtemelen Gibb’e ait olan, kısa bir açıklama yer almaktadır. Bu açıklamada Recâizâde’nin şiirinin, Gibb’in çevirisinden yaklaşık 18 ay önce, Zemzeme’de yayımlandığı bilgisine yer verilmiştir. Aynı açıklamada bu şiirin, bir görselle birlikte ilk resimli Osmanlı gazetesi olan Mir’at-ı Âlem’de yayımlandığı belirtilmiş ve bu görselle ilgili kısa bir tanıma yer verilmiştir[48]. Bu kısa açıklama, Gibb’in Osmanlı matbuatını yakından takip ettiğini ve oradaki kültürel malzemeyi bilinçli bir şekilde İngiliz basınına aktardığını göstermektedir. Gibb’in bu şiir çevirisi, Batılı okurları Tanzimat edebiyatının güncel örneklerinden ve Osmanlı matbuatının önemli kaynaklarından haberdar etmesi açısından da ayrıca önemlidir.
1900’den sonra gazetelerde Gibb’in başyapıtı A History of Ottoman Poetry’sinin basımı konu edilmiştir. Gibb’in bugün dahi güncelliğini koruyan şiir tarihinin ilk cildi, 1900 yılında yayımlanmış, hem Batı’da hem de Doğu’da büyük bir ilgiyle karşılanmıştır[49]. Eserin ilk cildinin uyandırdığı etki, İngiliz ve İskoç basınında da belirli bir yankı bulmuştur. Gibb’in şiir tarihini konu edinen yazılardan biri, 24 Eylül 1900 tarihli The Scotsman[50] adlı gazetede yayımlanmıştır. Bu tanıtım yazısının giriş kısmında, Türklerin tarihte iyi savaşçılar olarak bilindiklerinden, ancak Batılıların Türklerin şiirle uğraştıklarından habersiz olduklarından bahsedilmiştir. Bu alanda yapılan ilk çalışmalardan birisinin Hammer’in antolojisi olduğuna, ancak Gibb’in eserlerinin önceki çalışmaların çok ötesine geçtiğine değinilmiştir. Tanıtım metninde, A History of Ottoman Poetry’nin yalnızca oryantalist çevreler için değil, sıradan İngiliz okurlar için yazılmış bir eser olduğuna özellikle dikkat çekilmiştir. A History of Ottoman Poetry’nin giriş kısmında yer alan tartışmaları da içeren bu yazıda, Osmanlı edebiyatının dönemlerine, önemli temsilcilerine ve bu şiir geleneğinin Fars şiirden nasıl beslendiğine değinilmiştir. Söz konusu tanıtım yazısındaki bir diğer önemli husus, Gibb’in şiir tarihinde “new school” olarak adlandırdığı Tanzimat edebiyatının önemine yapılan vurgudur. Şiir tarihinin ilk cildinde söz konusu “yeni ekolün” Osmanlı şairi Abdülhak Hâmid’in etkisinde ortaya çıktığına değinen Gibb, Hâmid’in güçlü ifadeleriyle Türk şiirini özüne döndürdüğüne ve Batı’daki modelleri esas alarak Osmanlı’da bir edebî devrim yarattığına değinmiştir. (2). Bu gazete haberinde, Gibb’in Tanzimat edebiyatıyla ilgili düşüncelerine yer verilmesi ve bu edebiyatın önemli temsilcisi olarak Abdülhak Hâmid’in ön plana çıkarılması dikkate değerdir.
A History of Ottoman Poetry hakkındaki bir diğer tanıtım yazısı, 26 Eylül 1900 tarihli The Yorkshire Post[51]’da “Books to Read and Books to Use” başlığı altında tanıtılmıştır. Kısa bir paragraftan oluşan bu tanıtım yazısında da İngiliz okurların Türk edebiyatı hakkında yeterli bilgiye sahip olmadıklarından ve Gibb’in çalışmalarının bu alandaki eksikliği önemli ölçüde giderdiğinden söz edilmiştir (4).
Gibb’in 1901’de ani vefatının ardından A History of Ottoman Poetry’nin geri kalan ciltleri, İran tarihi ve edebiyatı uzmanı E. G. Browne’un editörlüğünde yayımlanmıştır. Şiir tarihinin sonradan yayımlanan ciltlerine ilişkin tanıtım yazıları da gazetelerde yerlerini almıştır. 9 Mart 1903 tarihli The Scotsman gazetesinde A History of Ottoman Poetry’nin ikinci cildinin tanıtımı yapılmıştır. Eserin genel içeriği hakkında bilgiler içeren bu tanıtım yazısında, Gibb’in ölümü ardından kütüphanesinde yer alan el yazması kitapların British Museum’a bağışlandığı bilgisine yer verilmiştir (2). A History of Ottoman Poetry’nin ilgili cildin tanıtımı ise yine aynı gazetede 30 Haziran 1904 tarihinde yayımlanmıştır. Şiir tarihinin dördüncü cildinin tanıtımı ise “ReviewsThe Turkish Lyre” başlığıyla 4 Eylül 1905 tarihli Pall Mall Gazette’de yayımlanmıştır (20). Bu yazıda da Gibb’in Osmanlı edebiyatı çalışmalarına yaptığı katkıya değinilmiş ve üçüncü cildin genel bir tanıtımı yapılmıştır (2). A History of Ottoman Poetry’nin yayımlanmış diğer ciltleri ile ilgili haberler, The Times (16 Ocak 1908)’da “Literary”, Outlook (13 Haziran 1908)’da “Books of Verse”, Times (23 Nisan 1908)’da “The Literary Revolution in Turkey”, Athenaeum (4 Eylül 1909)’da “Oriental Literature” başlıkları altında tanıtılmıştır.
Sonuç
19. yüzyılda İngiltere, İskoçya ve İrlanda’da yayımlanan ve sütunlarını Osmanlı kültürü ile ilgili haberlere açan bu gazeteler, o dönemde Batı’da Osmanlı kültürüne karşı uyanan ilginin yerel basında da bir karşılık bulduğunu göstermesi açısından önem taşımaktadır. Türklerin bir edebiyatları olup olmadığı şeklindeki temel tartışmaları sütunlarına taşıyan söz konusu gazeteler, İngiliz, İskoç ve İrlanda basınında Osmanlı edebiyatının tartışıldığı bir kültür platformunun yaratılmasını sağlamışlardır. Osmanlı edebiyatı hakkında yayımlanan bu haberler, bu yüzyılda Batı’da üretilen Osmanlı kültürü çalışmalarını, yarattıkları kültürel atmosferle beslemiş ve bu alanda yapılmış/ yapılmakta olan çalışmaların yaygın etkisine önemli bir katkı sağlamıştır. Söz konusu gazete haberleri, Osmanlı kültürü çalışmalarının üretim ve tüketim alanının yalnızca belirli bir elit/akademik çevreyle sınırlı kalmadığını göstermesi açısında da ayrıca önemlidir. Osmanlı kültürüne ve bu kültürün önemli bir parçası olan Osmanlı şiir geleneğine odaklanan söz konusu haberler, 19. yüzyılda yapılan Osmanlı edebiyatı çalışmalarının geniş bir okur kitlesine ulaşmasını sağlamış ve böylelikle Doğu edebiyatı üzerine çalışma yapan oryantalist çevre ile sıradan okur arasında önemli bir köprü oluşturmuştur.
KAYNAKLAR
Anton, Brigitte (2006). “Mangan, ( James) Clarence”, Oxford Dictionary of National Biography, http://www.oxforddnb.com E.T. 05.02.2019.
Birlik, Nurten-Arda Arıkan (2018). “Batı’nın Osmanlı Coğrafyasına Bakışını Tersine Çeviren İrlandalı Şair: James Clarence Mangan”, Folklor/Edebiyat 94, 183-195. DOI: 10.22559/folklor.253
Bisaha, Nancy (2004).“The New Barbarian: Redefining the Turks in Classical Terms”, Creating East and West: Renaissance Humanists and the Ottoman Turks, Philadelphia: University of Pennsylvania Press. 70 -78.
Bowen, H. (1945). British Contributions to Turkish Studies, Londra: British
Council’s Code Name: Turkish Studies.
Burian, Orhan (1949). “İngiltere’de Yazılmış İlk Türkçe Şiirler” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 7, Sayı 4: 583-586.
Chew, Samuel C. (1937). The Crescent and the Rose, Islam and England during the Renaissance, New York: Oxford University Press.
Clouston, W. A. (1881). Arabian Poetry, Glasgow: M’Laren and Son, Glasgow.
Çırakman, Aslı (2001). “Tyranny to Despotism: The Enlightenment’s Unenlightened Image of the Turks”, International Journal of Middle East Studies, C. 33, No: 1: 49-68.
Çiçektakan, Nazım Can (2014). “Great Britain and the Ottoman Empire: British Discourses on the ‘Ottomans’, 1860-187”, Doktora Tezi, Essex Üniversitesi.
D’Herbelot, Barthélemy vd (1777). Bibliothèque orientale, ou Dictionnaire universel contenant tout ce qui fait connoître les peuples de l’Orient, Lahey: J. Neaulme & N. van Daalen.
Dora d’Istria (1877). La poésie des Ottomans, Paris: Maisonneuve.
Davison, Roderic H. (1981). “The Image of Turkey in the West, in Historical Perspective”, Turkish Studies Association Bulletin, Cilt: 5, Nu: 1, 1-6.
Davison, Roderic H. (1993). “Türklerin Batı’daki Tarihsel İmajı”, Tarih ve Toplum, Cilt: 19 Sayı: 109, 34-38.
Demirhan, Hasan (2012). “Yunan İsyanı’nda (1821-1832) Londra Yunan Komitesi ve İngiliz Yunanseverlerin Faaliyetleri”, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi 22, 41-64.
Fegan, Melissa (2013).“‘Every Irishman is an Arab’: James Clarence Mangan’s Eastern ‘Translations’”, Translation and Literature 22, 195-214.
Gibb, E. J. W. (2013). A History of Ottoman Poetry, 5 vol. Gibb Memorial Trust, Oxford: Oxbow Books.
Gibb, E. J. W. (1882). Ottoman Poems. London: Trübner.
Gibb, E. J. W. (1902). Verses and Translations. Glasgow: Frederick W. Wilson & Co.
Guine, Louise (1897). James Clarence Mangan His Selected Poems, with a Study, Norwood: Norwood Press.
Gür, Nagihan (2019). J. W. Redhouse’un Kaleminden Osmanlı Şiirinin Unutulmuş Bir Müdafaanamesi: “Turkish Poetry”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 22, (yayım aşamasında).
Halil Hâlid (Çerkeşşeyhizâde) (1904). A study in English turcophobia: translated from the Turkish, London: Pan-Islamic Society.
Halil Hâlid (Çerkeşşeyhizâde) (1325). “A History of Ottoman Poetry Mukaddimesi”, Sırat-ı Müstakim C. 2, no: 41, 4 Haz, s. 226-230.
Hammer-Purgstall (1997). J. Geschichte der Osmanischen Dichtkunst bis auf unsere Zeit. 4 Vol. Peşte: Conrad Adolph Hartleben’s Verlag, 1836–1838. İstanbul : Yapı Kredi Yayınları.
Karaca, Nesrin Tağızade (2010). “İrlandalı James Clarence Mangan ve Divan Edebiyatı”, Perspective on Ottoman Studies, Papers from 18th Symposium of the International Committee of Pre-Ottoman and Ottoman Studies (CIEPO), Berlin: Lit Verlag, 345-362.
Kumrular, Özlem (Haz.) (2005). Dünyada Türk İmgesi, İstanbul: Kitap Yayınevi.
Kuran-Burçoğlu, Nedret (2010). “A Glimpse at Various Stages of the Evolution of the Image of the Turk in Europe: 15th and 21st Centuries,” Historical Image of the Turk in Europe, 15th Century to the Present, Ed. Mustafa Soykut, Istanbul: The Isis Press, 21-37.
Moran, Berna (2004). “Batı Dillerine Çevrilen İlk İki Türk Şiiri”, Edebiyat Üzerine, İstanbul: İletişim Yayınları.
Okuyucu, Cihan (2007). “Osmanlı Şiiri Hakkında Yüzyıllık Bir Batı Kaynağı: GIBB’in A History of Ottoman Poetry’si,” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 9, 601-616.
Özgül, M. Kayahan. Resmin Gölgesi Şiire Düştü: Türk Edebiyatında Tablo Altı Şiirleri.
Recâizâde Mahmud Ekrem (1882). Zemzeme I, Istanbul: Matbaa-ı Ebuzziyâ.
Servan de Sugny, M. Edouard (1853). La Muse Ottomane, Ou Chef D’oeuvre De La Poésie Turque, Paris: Joel Chervuliez.
Sir William Jones (1777). Poems, Consisting Chiefly of Translations From The Asiatick Languages, Londra: Printed by W Bowyer & J Nichols, for N Conant.
Soykut, Mustafa (Ed.) (2010). Historical Image of the Turk in Europe, 15th Century to the Present, Ed. Mustafa Soykut, Istanbul: The Isis Press.
Tavukçu, Orhan Kemâl (2007). Edebî Metinler Işığında Doğu Kültürlerinin Batıya Etkileri ve Batıda Türk İmgesi”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 2/4, 750-762.
The Log Book; or Nautical Miscellany, Londra: (1830) J. Robins & Sons.
Wilson, Charles Edward (1885). “The Story of Jewad: a Romance”. The Academy, 1869-1902, 0269-333X; London Iss. 674, 236-236.
Drogheda Journal, or Meath & Louth Advertiser, 5 Aralık 1837.
Dundee Courier. 14 Mayıs 1844.
Northern Standart, 26 Aralık 1840.
St. James’s Gazette, 15 Ağustos 1884.
Pall Mall Gazette, 4 Eylül 1905.
The Bradford Daily Telegraph, 31 Mart 1883.
The Cornish Telegraph, 18 Mayıs 1858.
The Derby Daily Telegraph, 24 Haziran 1887. The Durham County Advertiser, 30 Nisan 1858. The Evening Packet, 1 Haziran 1846.
The Galway Vindicator, 15 Mayıs 1944, 10 Haziran 1846.
The Glasgow Herald, 24 Temmuz 1882.
The Illustrated London News. 3 Haziran 1857.
The Monmouthshire Merlin and South Wales Advertise, 8 Haziran 1881.
The Morning Advertiser, 10 Aralık 1856.
The Morning Chronicle. 31 Ekim 1835.
The Morning Post, 13 Şubat 1879.
The Roscommon Weekly Messenger, 21 Nisan 1849.
The Scotsman, 24 Eylül 1900, 9 Mart 1903.
The Wetherby News, 20 Mayıs 1858.
The Yorkshire Post, 26 Eylül 1900.
West of England Advertiser, 08 Aralık 1827.