Hedoni̇k Tüketi̇m ve Meta İhtiyaçlar: Gazali̇ Üzerinden Bir Sorugulama

Özet

Herhangi bir üretken faaliyet gibi, tüketim olgusunun kendisi de tüketim toplumlarında diğer üretici faaliyetler gibi bireysel ve toplumsal bir eylemdir. İnsanlar farklı nedenlerle bu eylemi farklı kavramsal tanımlarla ifade etmektedirler. Hedonik tüketimde insanlar satın alma eylemine ve satın aldıkları ürüne anlamlar yüklerler ve tüketimi yaşamın önemli bir amacı olarak görürler. Bu toplumlarda belirli bir markaya atfedilen anlam ve önem, ona sahip olmakla tamamlanmaz ise kişi kendini mutsuz hissedebilir. Ona kavuşmanın verdiği haz ise ne yazık ki anlıktır ve hemen hedonik adaptasyon ile kişi başka hazların peşinden koşmak durumunda kalır. Kişinin tükettiği mal ve hizmetlerin sembolik anlamları üzerinden sosyal çevreye bir mesaj iletme çabası, meta ihtiyaçların karşılanmasına öncelik veren Gazali tarafından değersiz görülür. Gazali’nin insan psikolojisine bakışı transpersoneldir ve Gazali, insanın fiziki yönünü psikolojik ve biyolojik yönlerinden, manevi veya manevi yönlerinden ayrı düşünmez. Gazali insanı, özellikle manevi yönü bakımından sonsuz gelişme potansiyeline sahip bir varlık olarak görür. İnsanlaşmayı biyolojik bir büyüme olarak değil, psikolojik ve ruhsal bir derinleşme olarak görür. Gazali’nin insanın olgunlaştırılması hedefinde onun manevi derinliğine ve ilahi yönelişine sevketmek vardır. Gazâlî, insanın manevî ihtiyaçlarını karşılamamanın onda derin bir “boşluk”, “hiçlik” ve “manevi açlık” duygusu yaratacağını ileri sürmektedir. Tükettikleri ürünleri statü sembolü olarak görenlerin bireysel değerlerinin olmadığı, hatta onların şöhret budalası olduğunu ileri süren Gazali, insanın manevi veya meta-ihtiyaçlarına yönelmesini amaçlar. Meta ihtiyaçlarını ön planda tutan Gazali, hedonik tüketimi sıradan yaşamdan kaynaklanan bir tüketim çılgınlığı veya şöhret budalalığı olarak görür. Meta-ihtiyaçları ön planda tutan Gazali için hedonik tüketim basit bir alışveriş ya da ihtiyaçları karşılama eylemi olarak değil, sorgulanması gereken patolojik bir durumdur. Tüketim ölçüsünde mutlu bir hayatın mümkün olduğu varsayımına dayanan hedonik tüketim, meta-ihtiyaçları ön planda tutan biri için insanın sadece biyolojik tarafına hitap eden basit bir zevktir. Bu araştırma iki tema üzerine odaklanmaktadır. Birincisi, insanların ihtiyaçlarından dolayı değil, arzu, zevk ve taklit için yaptıkları bir eylem olarak hedonik tüketimdir. Diğeri, Gazali gibi ihtiyaçları sonsuz ve sınırsız görmeyen, kişinin fiziksel ihtiyaçlarını minimum düzeyde karşılamayı ve psikolojik ihtiyaçlara yönelmeyi gerekli gören meta ihtiyaçlardır. Bu araştırmada hem hedonik tüketim eylemi kavramsal düzeyde sorgulanmış hem de insan ihtiyaçlarına hak ettiğinden fazla anlam yüklemeyen “meta-ihtiyaç” kavramının incelenmesi amaçlanmıştır. Bu sayede Gazali üzerinden insanın tarihsel yürüyüşünün temel amacının ve önceliğinin ne olması gerektiği sorgulanacaktır.