Misyonerlik Kıskacında Nesturiler: Katolik, Ortodoks ve Protestan Misyonerlerin Nesturiler Arasındaki Faaliyetleri ve Bunun Siyasi Sonuçları

Özet

Bu çalışma, Türkiye, İran ve Irak arasında yaşayan Nesturiler arasındaki misyonerlik cereyanının 19. yüzyıldaki seyrini ele almaktadır. Bu itibarla Nesturi toplumundaki Katolik, Ortodoks ve Protestan misyoner faaliyetlerinin başlaması, gelişmesi ve sonuçları daha ziyade arşiv belgeleri ışığında ortaya konulmaya çalışılmıştır. 11. yüzyılda Nesturiler arasında Katolik misyonerler tarafından başlatılan misyoner faaliyetlerinin 19. yüzyılın ikinci yarısında Ortodoks ve Protestan misyoner teşkilatlarının da devreye girmesiyle altın çağını yaşadığı görülmüştür. Bu çerçevede, 19. yüzyıl boyunca Nesturiler, Ortadoğu'da misyoner teşkilatlarının hedef kitlelerinden biri ve önemli bir rekabet nedeni olarak önemini muhafaza etmişlerdir. Belirtilmelidir ki, misyoner faaliyetleri, diğer Osmanlı tebaa halkları arasında olduğu gibi, Nesturiler arasında da dinî olmaktan çok, siyasî yönüyle Osmanlı devlet adamlarının gündemini meşgul eden bir mesele olarak öne çıkmıştır. Bu bakımdan, içeride tahripkâr ve ayrılıkçı etkileri, dışarıda Osmanlı aleyhtarı çalışmaları nedeniyle, Ermeniler arasında olduğu gibi, Nesturiler arasındaki misyoner faaliyetleri de Osmanlı yöneticileri tarafından endişeyle takip edilmiş ve kontrol altına alınmak istenmiştir. Ancak, bu tür girişimler, zaman zaman Osmanlı devletinin misyonerlerin tabi oldukları devletlerle diplomatik bir kriz yaşamasına neden olmuştur.

1 Bazı araştırmacılar, Nesturileri “Doğu Süryanileri” olarak tanımlamaktadırlar. Ancak, Nesturilerin etnik ve kültürel sınırlarını çizmek oldukça zordur. Çünkü, Nesturi, Keldani ve Süryani kiliselerinin tarihi son derece iç içe girmiş ve tarih boyunca bu üç mezhep mensupları arasında sürekli geçişler meydana gelmiştir.
2 Nasturius, Antakya İlahiyat Okulu’nda öğrenim görmüştür. 428’de İmparator Thedosius tarafından İstanbul Patrikliği’ne atanmıştır. 431’de toplanan Efes Konsili’nde Hz. İsa’nın hem Tanrı, hem de insan olarak iki doğasının bulunduğuna dair Diofizit yaklaşımı nedeniyle kilise tarafından aforoz edilmiştir. Ona göre Hz. İsa saf bir insan olarak dünyaya gelmiş, ancak 30 yaşında vaftiz olurken Tanrı kelamı üzerine inmiştir. Bu nedenle Hz. Meryem Tanrı anası değildir. Tanrı doğmamış ve doğurulmamıştır. Hz Meryem bir beşer olduğuna göre Tanrının bir beşerden dünyaya geldiğini iddia etmek küfürdür. Dolayısıyla Hz. Meryem insan anasıdır. Tanrı doğmadığına göre onun haça gerilip acı çekmesi, sonra da tekrar dirilmesi mümkün değildir. İsa-Mesih’teki tanrısal güç çarmıha gerilirken insanlığından ayrılmıştır, Dolayısıyla da çarmıha gerilen saf bir insandır. Mehmet Çelik, Süryani Tarihi (1), Birinci Baskı, Ayraç Yayınevi, Tarih Dizisi-1, Ankara 1996, s.150-151.
3 Bakınız: B.Nikitine (1993), “Nesturiler”, İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, c.9, s.208
4 Ünver Günay-Harun Güngör (1997), Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi, Ocak Yayınları, Ankara, s.141.
5 Yavuz Ercan (2001), Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler-Kuruluştan Tanzimat’a kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumları, Turhan Kitabevi Yayınları, Türk Kültürü Dizisi: Araştırmalar, İncelemeler, Ankara, s. 110-111.
6 Joseph L. Grabill (1971), Protestant Diplomacy and the Near East- Missionary Influence on American Policy, 1810-1927, Mineapolis, s.139. Osmanlı belgelerinde İran ve Osmanlı topraklarındaki Nesturi nüfusu tahmini olarak 80.000 gösterilmiştir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye 4. Şube Müdüriyeti, (DH.EUM.4 Şb), 23/113.
7 Bahsi geçen Nesturiler, kendilerine vergi tahsili konusunda hükümet yetkililerinin baskı uygulamaları durumunda ise hemen yabancı konsoloslar nezdinde şikâyette bulunmuşlardır. BOA, DH.EUM.4 Şb, 23/113.
8 BOA, DH.EUM.4 Şb., 23/113.
9 Nurettin Polvan (1952), Türkiye’de Yabancı Öğretim, c.I, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, s.49.
10 19. yüzyıl ortalarına gelindiğinde eski tarikatlarla beraber Fransız Katolik misyoner teşkilatlarının sayısı 50’e ulaşmıştır. Bunlardan 35’ten fazlası değişik tarih ve bölgelerde Osmanlı topraklarında faaliyette bulunmuştur. Bu teşkilatların adları ve kuruluş tarihleri için bkz: Şamil Mutlu (2005), Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, Gökkubbe Yayınları, İstanbul, s.237-238.
11 Ahmet Refik (1340), “Türkiye’de Katolik Propagandası”, Türk Tarihi Encümeni Mecmuası (TTEM), No:82, Matbaa-i Amire, İstanbul, s.257.
12 Polvan, age., s.53; Osmanlı döneminde Keldaniler; Diyarbakır, Mardin, Musul, Siirt, Maraş, Urfa, Bitlis, Van, Hakkari, Halep, Zaho, Süleymaniye, Kerkük, Gevaş, Beytüşşebap, Akra, ElKoş, Cizre, Midyat, Savur, Teklet, Zibar, ve Bağdat’ta yaşamışlardır. Kadir Albayrak (1997), Keldaniler ve Nasturiler, Vadi Yayınları, 1.Basım, [Baskı yeri ve yılı verilmemiştir], s.117.
13 BOA, Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Askeri Maruzat (Y.PRK.ASK.), 153/36, 9 Ra. 1317, s.1.
14 Caleb Frank Gates (1940), Not to Me Only, Princeton University Press, Princenton, Oxford University Press, London, s.57
15 BOA, İrade Dahiliye (İ.DH.), 100258, 27 L. 1309, s.2.
16 Grabill, age., s.137
17 A.Refik, agm., s.259 (Vandal’ın Sefareti, s.8 ve Fransa Hariciye Hazine-i Evrakı, İstanbul, c.8’e atfen).
18 Ruslar, Kırım Savaşı’ndan sonraki yıllarda, özellikle Islahat fermanının getirmiş olduğu serbest ortamda Beyrut, Kudüs, Suriye ve Filistin’de Ortodoks nüfus için büyük yatırımlara girişmişlerdir. Çok sayıda okul, kilise, hastane ve başka hayır kurumları inşa etmişlerdir. 20.yüzyıl başında bu bölgede mevcudiyetleri kabul edilen Rus okul, hastane ve kilise sayısı 110’dur. Ancak burada Rus okullarının birçoğunun Rus idaresine girmiş olan Rum cemaat okulu olduğunu gözden uzak tutmamak gerekir. Bkz: Mutlu, age., s.78-94.
19 Grabill, age., s.138.
20 Yonca Anzerlioğlu (2000), Nasturîler, Tamga Yayıncılık, Matbaacılık, Eğitim, Danışmanlık, Ltd. Şti., Ankara, s.58.
21 BOA, İ.DH., 10258, 27 L. 1309, s.2.
22 2 Şubat 1880 tarihli “gizli” notu düştüğü yazısında İngiliz Van konsolosu, Nesturilerin “uzun zamandan beri İngiltere’den yardım beklentisi içinde olmalarına” rağmen, buna cevap bulamadıklarını; bu nedenle Rusya’ya yöneldiklerini, Bulgaristan’ın bağımsızlığının da Ruslar tarafından temin edildiğine inandıklarını yazmıştır. Bilâl Şimşir (1989), British Documents on Ottoman Armenians (1856-1880), c.I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, s.666-667.
23 BOA, DH. İD., 116/57, 15 Ra, 1331, s.2,3.
24 Bayram Kodaman (1987), Sultan II. Abdülhamid Devri Doğu Anadolu Politikası, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları: 67, Ankara, s.100.
25 Bakınız: BOA, Y.PRK.ASK., 153/36, 9 Ra. 1317, s.1; DH. İD., 116/57, 2,3.
26 BOA, DH. İD. ,123/4, 5 M. 1329, s.14. (Musul vilayetinin 22 Ağustos 1327 tarihli yazısı). Birinci Dünya Savaşı yıllarında Rus propagandası sonucu İran’da Urmiye ve Salmas’ta Nesturi ve Keldaniler arasındaki Ortodoks nüfusun 15.000’e ulaştığı yukarıda bahsi geçen 29 Z.1337 tarihli belgeden anlaşılmaktadır. Bu belgede aynı zamanda Nesturi ve Keldani papazlarından 50’sinin Ortodoksluk mezhebine geçmiş olduğu ve bunların Rus hükümetinden 5 liraya kadar maaş oldukları belirtilmiştir. BOA, DH.EUM.4 Şb., 23/113.
27 BOA, DH. İD., 116/57, 15 Ra, 1331, s.2.
28 1915 Nesturi isyanı ve savaş sırasında Rus-Nesturi dayanışması hakkında bakınız: Anzerlioğlu, age., s.65-75
29 Selahattin Satılmış, “Nesturiler ve Misyonerlik: Protestan Misyonerlerin Osmanlı Nesturileri Üzerine Faaliyetleri (1820–1914)”, (XV. Türk Tarih Kongresi’ne sunulan tebliğ), s.2.
30 Grabill, age., s.135.
31 Eli Smith and H.G.O. Dwight (1934), Missionary Researches in Armenia Including A Journey Through Asia Minor, and into Georgia and Persia, with A Visit to the Nestorian and Chaldean Christian of Oormiah and Salmas, George Wightman, Paternoster Row, London.
32 Smith and Dwight, age., s.362-386.
33 ABCFM’nin 1837, 1838, 1839 ve 1840 yıllarına ait raporlarına göre Urmiye istasyonundaki çalışanların sayısını topluca şöyle verilebiliriz: Report of the American Board of Commissionars for Foreign Missions, Presented at the Twenty-Eight Annual Meeting, Held in the City of Newark Maine, 13-15 September 1837, Boston, s.63; Report of the American Board of Commissionars for Foreign Missions, Presented at the Twenty-Ninth Annual Meeting, Held in the City of Portland, Maine, 12-14 September 1838, Boston, 1838, s.76; Report of the American Board of Commissionars for Foreign Missions, Presented at the Thirtieth Annual Meeting, Held in the City of Troy, New York, 11-13 September 1839, Boston, 1839, s.91; Report of the American Board of Commissionars for Foreign Missions, Presented at the Thirty-First Annual Meeting, Held in the City of Providence, Rhode Island, 9-11 September 1840, Boston, s.103.
34 Joseph Lancaster (1778-1838) tarafından başlatılan bir eğitim hareketidir. Bu hareket Monitorial System, “Lancasterian” veya “Lancastrian” System olarak da adlandırılır. Bu sistem ileri derecedeki öğrencilerin az bilgi sahibi öğrencilere, az sayıda eğiticinin çok sayıda öğrenciye düşük maliyetle ileri derecede beceri kazandırması fikrine dayanmaktadır. 1798-1830 yılları arasında etkin olan bu sistem sonradan yerini modern sisteme bırakmıştır.
35 Report of the American Board of Commissionars for Foreign Missions, Presented at the Twenty-Eight Annual Meeting, Held in the City of Newark Maine, 13-15 September 1837, Boston, s.63-64. Perkins’e göre okul açıldığında Müslüman ve Nesturilerden oluşan büyük bir kalabalık toplanmıştır. Okul, başlangıçta şehirden 7 erkek çocuğu ile bazı genç insanlar ve dışarıdan gelen 17 öğrenci ile öğretime başlamıştır. 1836 yılı sonunda okulun öğrenci sayısı 44’e çıkmıştır. Gösterilen Yer.
36 Satılmış, age., s.2.
37 Grabill, age., s.136. Amerikan-İngiliz misyoner rekabetinde İngiliz misyonerler, Nesturi Patriğine daha yakın olmuş ve onun Amerikan misyonerlerine karşı düşmanca bir tutum almasına neden olmuşlardır. Bu rekabetten özellikle İngiliz diplomatlar rahatsız olmuşlardır. Çünkü İngiliz diplomatlar, Amerikan misyonerlerinin kültürel olarak İngiltere’nin çıkarlarına hizmet eden “iyi işler yaptıklarına” inanmaktaydılar. Bakınız: Layard’dan Salisbury’ye, 18 Aralık 1879, Şimşir, British Documents on …., c.I, s.623-624.
38 Grabill, age., s.137.
39 Grabill, age., s.137.
40 BOA, Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Umum Vilayetler Tahriratı (Y.PRK.UM.), 48/69, 27 C. 1317.
41 BOA, Yıldız Tasnifi Mütenevvi Maruzat Evrakı Bölümü (Y.Mtv.), 69/77, 26 Ra. 1310, s.2.
42 BOA, BEO Sadaret Evrakı Mektubi Mühime Kalemi (A.MKT.MHM.), 613/14,29 Ca. 1313.
43 George E. White (1995), Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hâtıraları, Ter: Cem Târık Yüksel, İstanbul, s.11.
44 The Baptist Missionary Society’nin dışında 19. yüzyılda Osmanlı topraklarında faaliyette bulunan İngiliz misyon teşkilatları şunlardı: British and Foreign Bible Society, Church Missionary Society (daha sonra London Church Missionary Society, Congregational Council for World Mission), St George Training Home, British Syrian Mission, Church of Scotland Jewish Mission, Scotlich Galilie Mission of the Use end Free Church of England, London Society of Promting Chiristianity among the Jews, Jerusalem at the East Mission, London Religios Tract’s Society, Jerusalem Chirist Union Mission to the Jews, Anglo American Medical Mission, The Friends Foreign Mission Association, Free Church Scotland Society, Irish Presbyterian Mission, the Edinburg Medical Missionary Society, Provacotor Mission, Archbishop of Canterbury’s Assyrian Mission, The Christian Alliance, Smyrna Rest, Society for the Promotion of Female Education in the East, Society for the Relief Jews. Mutlu, age., s.237-238.
45 Ömer Turan (2002), “19. Yüzyıl Tarihinin Kaynaklarından İngiliz ve Amerikan Protestan Misyonerlik Cemiyetleri Arşivleri”, XIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 4-8 Ekim 1999, c.III, Kısım: III, Ankara, 1548. CMS, Osmanlı toprakları dahil Doğu Akdeniz ve Orta Doğu bölgesi dışında Kenya, Nijerya, Ruanda, Sierra Leona, Sudan, Tanzanya ve Uganda gibi Afrika ülkeleri ile Kanada ve Çin, Hindistan, Pakistan, Yeni Zelanda, Srilanka gibi Asya ülkelerinde faaliyet göstermiştir. Bu geniş sahada CMS istasyonlar kurmuş ve misyon bölgeleri belirlemiştir. CMS’nin Orta Doğu ile ilgili “misyon” örgütleri şunlardır: Akdeniz, Mısır, Filistin, İran, Sudan Misyonu ve Turkish Arabia Mission. Turan, agm., s.1553-1554.
46 Nesturiler gibi Ermeniler de Canterbury Başpiskoposluğu’ndan yardım istemişlerdir. İstanbul’daki İngiliz elçisi H. Layard, Ermenilerin bu taleplerinden bahsederken, Amerikan misyonerlerinin birçok okul ve dini kuruluşlar yoluyla İngilizce’yi öğretmelerini İngiltere lehine “hayli iş yapmış” olarak değerlendirmiştir. Şimşir, British Documents on …., c.I, s.85.
47 Şimşir, British Documents on …., c.I, s.69. İngiliz Van Konsolosu Clayton da Nesturilerin İngiliz ve Ruslardan yardım almak için “sürekli ve gevşek bir oyun” içinde olduklarına işaret etmiştir. (11 Şubat 1880, Yüzbaşı Clayton’dan Büyükelçi Layard’a). Şimşir, British Documents on …, c.I, s.692. Ayrıca Van mutasarrıfının, Nesturi Patriğinin 1875’te Erzurum ve Musul’daki Rus ve İngiliz konsoloslarla “muhabereye alışarak bayağı istiklal sevdasına düşmüş olduğu”na dair yazısı için bakınız: Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Rus İlişkileri (1841-1898), (2006), I, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Yayın No: 78, Ankara, s.13-14 (HR.SYS., 2819/7).
48 Satılmış, agt., s.5.
49 Satılmış, agt., s.5.
50 BOA, Dahiliye İdare (DH.İD.), 123/4, 5 M.1329, s.14.
51 Örneğin bakınız: BOA, DH.İD., 123/4, 5 M. 1329, s.2, 3.
52 BOA, Y.PRK., ASK., 37/52, 19 R. 1304.
53 BOA, Y.PRK., ASK., 37/52, 19 R. 1304, s.1-2. Yine, Dahiliye Müsteşarı tarafından kaleme alınan 30 Teşrin-i Sani 1310 tarihli yazıda misyoner Browne’un menfi faaliyetlerinden bahsedildikten sonra İngiltere Van viskonsülünün tahrikkâr faaliyetleri şöyle izah ediliyor: “İngiltere devletinin Van viskonsolosluğuna tayin olunan zatın dahi seyahat bahanesiyle câbecâ Ermeni köylerine girüb Hıristiyanlara telkinât-ı bedhâhânede bulunmakda olduğu ve Talori mes’elesini tahkik içün Bitlis ve Sasun cihetlerine azimetinde de uğradığı Ermeni köylerinde ahâliyi başına toplayarak tefevvühât-ı teşvikkâride bulunduğu yanına muhafız sıfatıyla ta‘yin olunan zabtiyenin ifâdesinden anlaşıldığından hakkında mu‘amelele-i mukteziyenin ifâsı Van vilayetinden Nezarete mürûr-ı tahriratda bildirildiği ma‘rûzdur.” BOA, Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Dahiliye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.DH.), 8/25, 13 C. 1312. Ayrıca bakınız: Osmanlı Belgelerinde Osmanlı-İngiliz İlişkileri (1894-1895), 2006, III, Belge No: 13, Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Yayın No:75, Ankara, s.26-27 (BOA, Y.EE, 156/88). İngiliz diplomatların II.Abdülhamit’in saltanatının başlarında Osmanlı-hükümeti nezdinde büyük bir saygınlığının bulunduğu bilinmektedir. Ancak, 1877-1878 Osmanlı Rus Savaşı’ndan sonra Osmanlı ricalinin İngiliz politikasına güvenmemesi gerektiğini İngilizlerin kendi belgelerinde okumaktayız. Örneğin, BOA, Y.PRK., ASK., 2/13, 3 L. 1295.
54 BOA, A.MKT.MHM., 489/25, 01 B. 1303, s.1.
55 Kodaman, age., s.100.
56 BOA, İ.DH., 100258, 27 L. 1309, s.2.
57 Nesturilerin himaye edilmesinin İngiliz dışişleri tarafından bölgedeki İngiliz konsoloslarından açıkça istendiğine dair bakınız: Binbaşı Trotter’den Yüzbaşı Clayton’a, 24 Temmuz 1879, Şimşir, British Documents on …, c.I, s.497. İngiltere hükümeti, Osmanlı devleti aleyhindeki faaliyetleri tescil edilen Mar Şimon hakkında bile, hukuki sürecin işletildiği sırada İngiliz himayesindeki “Nesturiler ta’ifesi meyanındaki” Protestan nüfus faktörünü öne çıkarmıştır. BOA, İ.Hus., Ves No:16, 4 Ra. 1310, s.1.
58 BOA, DH.İD.,123/4, 5 M.,1329, s.5.
59 BOA, Y.PRK.UM.,30/10, 9 Z.1311. İngiliz misyonerlerden Mrs. Riberlavun’un Koçanis’te “yıllardan beri ikamet ettiği” anlaşılmaktadır. Kendisi, Osmanlı makamlarınca Nesturilere “fesâd ve mel’anet” talim ettirmekle suçlanmıştır. Urmiye’de bulunan Guarim’in ise Osmanlı hükümeti aleyhinde faaliyette bulunduğu ve İngiliz siyasetini Osmanlı aleyhine çevirmek çabası içinde olduğu kendisine ait 14 Mayıs 1894 tarihli bir mektupta açıkça görülmektedir. Mektubun ayrıca Nesturilere büyük bir muhabbet gösterisi ibarelerle dolu olması dikkat çekmektedir. BOA, Y.PRK.UM., 30/10, 9 Z.1311.
60 BOA, DH.MKT., 1552/59, 3 S. 1306.
61 BOA, İ.DH., 100258, 27 L. 1309. s.1.
62 BOA, Y.PRK.UM. 48/69, 27 C. 1317.
63 Bu hususta Dâhiliye Müsteşarı Ahmed Hakkı Bey’in 30 Teşrin-i sani 1310 (12 Aralık 1894) tarihli tahriratında şunlar söylenmektedir: “İngiliz misyonerlerinden Browne’un Nesturilere Protestan mezhebini kabul etdirmek maksad-ı zahiresiyle Çölemerik’e tabi Koçanis karyesinde Nesturi re’is-i ruhanisi Mar Şimon’un nezdinde ikâmet eylemekde olub esas maksadı ise bunları İngilizlere ısındırarak bi’l-ahire ilkâ-yı tohm-ı fesâd etmek cihetine ma‘tûf olduğu ve aralık buldukça Hakkari tarafındaki Ermenileri dahi tahrikden gerü durmadığı cihetle ahâli-i Hıristiyaniyeyi hükümet-i seniyyeden tebrîde (soğutmaya) çalışan merkûmun oradan def‘i esbâbının istihsâli …” BOA, Y.PRK.DH., 8/25, 13 C. 1312.
64 BOA, Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Mabeyn Başkitabeti (Y.PRK.BŞK.), 14/15, 26 M. 1306; BOA, Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1552/59, 3 S. 1306; Bilâl N. Şimşir (1983), British Documents on Otoman Armenians (1880-1890), c.II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, s592-593.
65 BOA,Y.PRK.UM., 48/69, 27 C. 1317. Browne’un, faaliyetlerinde İngiliz diplomatlardan büyük güç aldığı anlaşılmaktadır. Kendisine Osmanlı yerel yöneticileri tarafından okul inşası ve doktorluk vazifesini yapabilmesi için ruhsat ve şahadetnamesinin bulunup bulunmadığı sorulduğunda “bunun Dersaadet’teki İngiliz sefirine sorulabileceğini” demekten çekinmemiştir. BOA, Y.PRK.BŞK., 14/15, 26 M. 1306, s.1.
66 BOA, Y.PRK.BŞK., 14/15, 26 M. 1306, s.1. Tahran sefareti, bu konuda Mar Şimon’dan söz alındığını belirtmiştir. Buna rağmen; sefaret, Mar Şimon’un sözünde durmaması halinde ne yapılması gerektiğini Dâhiliye Nezareti’nden sormuştur. Gösterilen Yer.
67 Örneğin Canterbury başkonsolosluğunun Salisbury’ye gönderdiği 19 Kasım 1888 tarihli yazı ile Salisbury’nin Rüstem Paşa’ya gönderdiği 10 Aralık 1888 tarihli yazının benzerliği hususunda bakınız: Şimşir, British Documents on …,c.II, s.593-594, 596-597.
68 Şimşir, British Documents on …,c.II, s.596-597.
69 BOA, DH.MKT., 1575/59, 14 R. 1306
70 Şimşir, British Documents on …,c.II, s.593-594.