Vakıflar Genel Müdürlüğü ve Vakıf Kültür Varlıklarının Korunması

Özet

Dini ve hayırservelik gayeleriyle kişiler tarafından oluşturulan vakıflar, Osmanlı döneminde 19. yüzyıla kadar yapılı çevrenin oluşumunda ve korunmasında asıl kurum olarak çalışmıştır. Tanzimat dönemindeki Batılılaşma hareketleri ile vakıflar, Evkaf Nezareti adı altında merkezi bir kurum haline getirilmiştir. Cumhuriyet döneminde ise Vakıflar Genel Müdürlüğü, bu merkezi kurumsal yapıyı aynen devralmış ve o günden bu yana Türkiye'de vakıf kurumu ve vakıf kültür mirasının varisi olmuştur. Bu çalışma, Vakıflar Genel Müdürlüğü'nün vakıf kültür varlıklarının korunmasına yönelik politikasını belirlemeyi amaçlar. Bu doğrultuda, kurumun korumaya yönelik yasal ve finansal tavrı ile idari yapılanması ve de Cumhuriyet döneminden bu yana gerçekleştirmiş olduğu koruma politikalarına odaklanılır.

1 Türkiye İstatistik Kurumu’nun Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne ilişkin raporuna göre, 2007 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne bağlı toplam 19.656 adet korunması gerekli taşınmaz kültür varlığı bulunmaktadır. Bunlardan 19.577 adedi, konut haricindeki anıtsal nitelikli yapılardır (Kaynak: http:www.vgm.gov.tr , TUIK 2007 İstatistikleri (12 Şubat 2008)). Kültür ve Turizm Bakanlığı ise 2007 yılında Türkiye genelinde bulunan tescilli taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarının adedini 81.887 olarak vermiştir. Bu listede de, Türkiye genelinde 23.857 adet anıtsal nitelikli tescilli kültür varlığı olduğu görülmektedir. Bu verilerden yola çıkarak Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün, Türkiye’de bulunan anıtsal nitelikli tescilli kültür varlıklarının %82’sini idaresi ve/veya denetimi altında bulundurduğu hesaplanmıştır.
2 Evkaf Nezareti öncesinde vakıf kurumunda var olan yapıların onarılarak sürekliliğini sağlayan bu mekanzima şöyle özetlenebilir: sürekli gelir → onarım harcamalarının önceliği → sürekli bakım/basit onarım. Yani kurumun sürekli gelirinin olması ve bu gelirin öncelikli olarak yapının bakım ve onarım masraflarına ayrılması şeklindedir (Akar 2009:123). Detaylı bilgi için bkz. Akar 2010, Akar 2009: 33-55, Madran 2004: 37-73.
3 Bu çalışma, yazarın 2009 yılında Doç.Dr.Emre Madran danışmanlığında, ODTÜ Restorasyon Programında tamamlamış olduğu, “The Role of Vakıf Institution in the Conservation of Vakıf Based Cultural Heritage” başlıklı doktora çalışmasından geliştirilerek hazırlanmıştır.
4 “Vakıflar Genel Müdürlüğü” tamlaması, metin içerisinde sıkça kullanıldığından“VGM” olarak kısaltılarak kullanılması benimsenmiştir.
5 Mazbut vakıf ve Mülhak vakıf, 1926 tarihli Medeni Kanun’dan önce kurulmuş olan vakıfları kapsamaktadır. 1935 tarihli 2762 sayılı Vakıflar Kanunu’na göre mazbut vakıf, soyu tükenmiş olup idaresi ve denetimi VGM’nde olan vakıflardır. Mülhak vakıf ise halen mütevellileri tarafından idare edilen, VGM’nce denetlenen vakıflardır.
6 Öztürk’ün (1995:381-495) çalışmasında detaylı olarak ele aldığı vakıf hayrat ve akarlarının satışı, kamu kurum ve kuruluşlarına devri ile VGM, 1970’lere değin sahibi olduğu mal varlığının önemli bir bölümünü elden çıkarmıştır. Bu satış ve devir işlemlerinin sadece 2762 sayılı Vakıflar Kanunu’nun 10. ve 12. maddelerine dayanarak gerçekleşmediği, bu kanundan önce de bütçe kanunlarına konulan maddeler ve bir takım başka mevzuatla satış ve devir işlemlerinin yapıldığı belirtilmiştir. Ayrıca, satış işlemlerinin özellikle cami ve mescit gibi hayrat nitelikli yapılarda dahi eski eser niteliği pek gözönüne alınmadan gerçekleştiği Öztürk tarafından belirtilmektedir.
7 Vakıf Malların Taksitle Satılması ve Kiraya Verilmesi ve Satış Paralarının Kullanılması ve Emaneten İdare Edilen Mülhak Vakıflardan İdare ve Tahsil Masrafı Alınması Hakkında Kanun.
8 Vakıf gayrimenkullerden; medrese, kütüphane, türbe ve müzeler Maarif Vekaletine, su yapıları ve mezarlıklar belediyelere, şehir içindeki mevcut vakıf arsa ve araziler imar müdürlükleri ve belediyelere, mektep ve zaviyeler özel idarelere, akar ve hayratı aynı köyde bulunanan vakıfların köy tüzelkişiliğine devirleri izlenen uygulamalar arasındadır. Detaylı bilgi için bkz. Öztürk 1995: 381- 430.
9 Bu kanunla devralınan mülkler, VGM mülkiyetine kaydedilmiştir. Bu durum, yani vakıf taşınmazın önceden bağlı olduğu vakfın mülkiyetine değil de, VGM mülkiyetine geçmesinin yaratmış olduğu sorunlar, Uğural (1990) tarafından tartışılmıştır.
10 Yasanın ilgili maddelerine, makalede VGM’nün vakıf kültür varlıklarının korunmasında finansal tavrını belirlemeyi amaçlayan bölümün 3.5 no’lu alt başlığında daha detaylı değinilmiştir.
11 Vakfın kendi gelir kaynakları; kiralar, iştiraklar, kârlar, vergiler ve faizler gibi çeşitlenebilmekte idi. Vakfın gelir kaynaklarının yeterli olmadığı durumlarda ise, onarım harcamalarına mütevellinin kaynakları, kullanıcı ve kiracıların katkıları, vakıf personeli, yöre sakinleri ve hayırseverlerin katkısı ile devlet katkısı sağlanabilmekte idi. Detaylı bilgi için bkz. Akar 2009:44-54.
12 Evkaf hazinesinden devlet hazinesine ve devletin diğer müesseselerine yapılan aktarımlar Öztürk tarafından detaylı olarak ele alınmıştır. Bkz. Öztürk 1994:31-38, Öztürk 1995:285-299.
13 CBS projesi, ülke genelinde tapu kütüklerinin taranması ve vakıf taşınmaz mallarının envanterinin yapılmasını amaçlamıştır. Sonuçta, proje öncesi VGM’nün sahip olduğu taşınmaz sayısı 178.229 iken, proje sonrası bu rakam 203.767 olmuştur. Kaynak:VGM İnteraktif Tanıtım CD’si, 2008.
14 Vakıf yapıların rayiç bedelin altında kiralanması ve uygun kira artışlarının yapılmaması sonucunda VGM’nün önemli bir gelir kaynağı olan kira gelirlerini verimli kullanmadığını belirten Öztürk (2003:78-79), 2000’li yıllardaki uygulamalardan örnek vererek, aslında vakıf kurumunun merkezi hükümetlerin müdahalesinden uzaklaştırılarak, müstakil yapıya kavuşturulması ile bu tür problemlerin de aşılacağına işaret etmektedir.
15 Bu kaynakların ilk üçü, VGM’nün bütçelerinde ayrı ayrı izlenebilen kaynaklar iken, Restore Et-İşlet-Devret modeli ile 5737 sayılı yasa ile yaratılan kaynaklar, nispeten yeni kaynaklardır ve bütçelerdeki izleri okunamamıştır. VGM’nün kültür varlıklarının korunmasına yönelik gelir kaynaklarının niteliği ve bunların arttırılması yönündeki görüşler, Yurdakul (1994: 229-232) tarafından da 1993 yılında Vakıf Haftası’nda tartışılmıştır.
16 VGM tüzel kişiliğine ait mülkiyet, 7044 sayılı yasa ile devralınan eski eserlerin kendi vakfına değil de, VGM tüzel kişiliğine devrolunması ile ortaya çıkmıştır.
17 Vakıflar Meclisi’nce belirlenen bu harcama sınırı en son 27.2.2003 tarihli 136 sayılı kararla 20 milyar TL.’ye yükseltilmiştir.
18 Gaziantep Vakıflar Bölge Müdürlüğü, mülhak vakıflara ait gerçekleştirmiş oldukları restorasyon masraflarını, mülhak vakfın hesabında para var ise buradan karşıladıklarını, yeterli geliri olmadığı durumlarda ise onarım masraflarının vakfın hesabına borç olarak kaydedildiğini belirtmiştir.
19 VGM’nün kültür varlıklarının onarımına ayırdığı finansal pay, Çal’ın (1990:84-86) ve Madran’ın (2002:104-105,132-135, 148) çalışmalarında da ele alınmıştır. Çal, 1936-1982 yılları arasında VGM’nün eski eser onarımına ayırdığı payın yıllık bütçesine oranını verdiği çalışmasında, VGM’nün onardığı eski eserler listesi ve VGM muhasebe dairesinin kesinhesap defterlerinden elde edilen verileri kullanmıştır. Madran ise 1920-1950 tarihleri arasında onar yıllık incelediği dönemlerde, VGM bütçe kanunlarında onarıma ayrılan kalemleri ve miktarları değerlendirmiştir. Bu çalışmada ise, daha geniş bir zaman aralığında; 1924-2002 ve 2003-2007 yılları arasında, VGM’nün kültür varlıklarının onarımına ayırdığı payın yıllık bütçe içerisindeki oranı saptanmıştır. Burada 1924-2002 yılları arasındaki veriler, Madran’ın çalışmasında olduğu gibi yine bütçe kanunlarına dayanarak oluşturulurken, 2002 yılından sonra analitik bütçe uygulaması ile birlikte bütçe kanunlarından elde edilemeyen verilerden ötürü, 2003-2007 yılları arası onarıma ayrılan pay, VGM Strateji Daire Başkanlığı’ndan alınan kesin hesap verilerine dayanılarak oluşturulmuştur. Çal’ın 1936-1982 yılları arasında vermiş olduğu oranlar, onarıma harcanmış kesin rakamları içerirken, bütçe kanunları verilerine dayalı olarak oluşturulan bu çalışma ve Madran’ın çalışması ise onarıma harcanması planlanan rakamları değerlendirmektedir. Bu çalışmada elde edilen veriler ile Çal’ın çalışmasında elde edilen veriler, dayanılan kaynak itibariyle farklılık içerse de, benzer oranları yakalamıştır. Bununla birlikte, burada, VGM’nün 1924-2007 yılları arasında onarıma ayırdığı pay, daha geniş bir zaman diliminde ele alınarak VGM’nün günümüze kadar ki kültür varlıklarının onarımı ile ilgili finansal tavrı ortaya konulmaya çalışılmıştır.
20 Bütçe Kanunu, hazırlanmış olduğu yıl içindeki bütçe kalemlerine ait harcama ve gelirlerin ne kadar olacağını öngören bütçelerdir. Bütçe kanunları genellikle yıl sonunda bir sonraki yıl için kabul edilir.
21 Kesinhesap Kanunu, belirtilen bütçe yılı içerisinde yapılmış olan kesin harcama ve gelirleri içeren bütçelerdir.
22 Kullanılan verinin bütçe kanunları olması ve bütçe kanunlarında denk bütçe söz konusu olmasından dolayı, VGM’nün kültür varlıklarının onarımına ayırdığı payın, VGM toplam gelir ve gideri içerisindeki oranı aynıdır.
23 Dipnot 19’da detaylı olarak değinilen Çal’ın (1990:84-86) çalışmasındaki değerler ile yaklaşık benzer değerlere, örtüşen zaman dilimlerinde ulaşılmış ve benzer bir değerlendirme, yani 1960-1964 yılları arsında VGM’nün en yüksek onarım harcamalarını gerçekleştirdiği, Çal tarafından da ortaya konulmuştur.
24 Bu veriler, VGM Strateji Geliştirme Dairesi’nden elde edilen kesinhesap verileridir.
25 Kanuna göre bu pay, her yıl Bakanlar Kurulu kararı ile belirlenecektir.
26 (2008), İnteraktif Tanıtım Cd’si, “Bütçe” bölümü, VGM.
27 ....(2008); VGM İnteraktif tanıtım CD’si, “Yatırımlar - Restore Et-İşlet-Devret”, VGM Vakıf Medeniyeti Su Yılı 2008.
28 Cumhuriyet döneminde, 1936 tarihli Vakıflar Tüzüğü, 1956 tarihli 6760 sayılı Vakıflar Umum Müdürlüğü Vazife ve Teşkilatı Hakkında Kanun, 1984 tarihli 227 sayılı Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Karaname, 1997 tarihli VGM Merkez Teşkilatı Görev, Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik ve 1997 tarihli VGM Taşra Teşkilatı Görev, Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik ile VGM’nün teşkilat yapısı ve görevleri tanımlanmıştır. 5737 sayılı Vakıflar Kanunu, bu mevzuatı yürürlükten kaldırarak Genel Müdürlüğün görev ve yetkilerini tanımlamış ve madde 66’da belirttiği, çıkacak olan yeni yönetmelikle merkez ve taşra teşkilatının görev ve yetkilerinin tanımlanacağı belirtilmiştir. Bugün bu yönetmelik mevcuttur, fakat makale kapsamında değerlendirilmemiştir.
29 Aslında kurumun yeni yapılaşmaya öncelik vermesi Mimar Kemaleddin’in, 1908 yılında Evkaf Nazırı Halil Hamdi Hammade Paşa tarafından İnşaat ve Tamirat Müdüriyeti’nin başına getirilmesi ile başlar. Özellikle Hayri Efendi’nin Evkaf Nazırı olarak atanmasının ardından, İnşaat ve Tamirat Dairesi Mimar Kemaleddin’in başkanlığında mimari bir ofis gibi çalışarak, kurumun gelirini arttırmak amacıyla bir çok akar inşaatı gerçekleştirir (Yavuz 1981:17). 1909-1911 yılları arasında sadece akar nitelikli yapı değil, bir çok hayrat yapısı da İstanbul’da inşaa edilmiştir. Bu durum savaş yılları sırasında sekteye uğramış olsa da, sonrasında yeni cumhuriyeti ve başkenti imar etmek adına Ankara’da devam etmiştir. Bu dönemde Ankara’da inşaa edilen vakıf kurumuna ait yapılar arasında Ankara Palas, Vakıf Han, I. ve II. Vakıf Apartmaları ve çeşitli konut yapıları bulunmaktadır. Ankara’nın başkent olarak inşaasında vakıf kurumunun rolüne ilişkin detaylı bilgi için bkz. Öztürk, 1988.
30 ....., Son On Yılda Vakıflar, 1980-1990, VGM yay., s:18-19.
31 TUİK 2007 İstatistikleri , http://www.vgm.gov.tr (12 Şubat 2008).
32 Öztürk 1995: 435-46, 543.
33 ....(1943), 20 Cumhuriyet Yılında Vakıflar, VGM yay., s:7.
34 ....(1943), 20 Cumhuriyet Yılında Vakıflar, VGM yay., s:15.
35 1924-82 yılları arasında VGM’nün gerçekleştirmiş olduğu onarımların listesinin yer aldığı Çal’ın (1990:197-8) çalışmasında, 1924-30 yılları arasında 8 caminin, 1930-35 arasında 33 cami 1 türbenin, 1936-40 yılları arasında 112 caminin onarımının gerçekleştiği görülmektedir.
36 Vakıf kurumunda vakfın ebedi olması esastır. Vakfın ebedi olabilmesi için gelirinin kesilmemesi gerekmekte, bunun için de akar yapıların onarımının öncelikli şart olarak koşulduğu bir çok vakfiyede görülmektedir. Detaylı bilgi için bkz. Madran 2004:44.
37 Birinci beş yıllık planda 516 eserin, III. beş yıllık planda ise 551 eserin onarımı planlanmıştır. Kaynak: ....(1973), Cumhuriyetin 50. Yılında Vakıflar, s:17.
38 1950 yılından itibaren 1000’den fazla eserin onarım programına alındığı, 1952’den itibaren yapılan onarımların sistematik dosyalamasının yapıldığı ve onarımların planlı ve hızlı olarak sürdürüldüğü VGM yayınında da belirtilmiştir.Kaynak: ....(1973), Cumhuriyetin 50. Yılında Vakıflar, s:17.
39 VGM’nün gerçekleştirmiş olduğu onarım çalışmalarının bilimsel ve teknik açıdan yanlışlığı ile kültür varlığına verdiği geri dönüşümü olmayan zararlar ve bunların sebepleri, IX. Vakıf Haftası’nda “Türk Sanatının Problemleri ve Çözüm Yolları” panelinde etraflıca tartışılmıştır.
40 VII. Vakıf Haftası (1990:226) konuşmalarında, Abide ve Yapı İşleri Dairesi Başkanı onarımların sayısal hedeflerini belirtirken, tartışmalarda Y.Önge, vakıfların restorasyon programının istatiksel değil, kalitesel olarak belirlenmesi gerektiğini belirtmiştir.
41 ....., Son On Yılda Vakıflar, 1980-1990, s:20.
42 Önge 1986:89, İlter 1986:92, İlter 1990:227, Oğuz 1991:209.
43 ....(1973), Cumhuriyetin 50.Yılında Vakıflar, s:36.
44 Çal 1990:226-7 ve Işık 1991:207.
45 Uzman teknik eleman yetersizliği ve onarım sayısı arttıkça teknik personel başına düşen iş sayısının fazlalığı gibi konular Vakıf Şuralarında ve Vakıf Haftası toplantılarında hep dile getirilen bir meseledir. Bunun için bkz. Önge 1986: 89-92, Işık 1990:223-6, Işık 1991:207-8.
46 VGM 2007 Yılı Faaliyet Raporu. Kaynak: http://www.vgm.gov.tr/pdf/2007_rapor.pdf (20 Nisan 2008). Onarım işleri Bölge Müdürlüklerine devredildikten sonra, bugün Genel Müdürlük bürosunda sadece 1 mimar görev yapmaktadır.
47 VGM’nün son dönemde niceliksel hedeflere ulaşmak adına gerçekleştirmiş olduğu restorasyon faaliyetlerinin eleştirisi için ayrıca bkz. Çal, 2010.
48 2010 yılında VGM tarafından restore edilmiş kültür varlığı sayısının 3.484’e ulaştığı belirtilmiştir. Kaynak: http://www.vgm.gov.tr/vakifhaftasi/2010/1111eser2.cfm (23 Mayıs 2010).
49 ....(2008); VGM İnteraktif tanıtım CD’si, VGM Vakıf Medeniyeti Su Yılı 2008.
50 VGM Sanat Eserleri ve Yapı İşleri Dairesi Başkanının sözlü bilgisi.