Atatürk ve Macar Başkanı Gyula Gömbös

Özet

Atatürk'ün çağdaşı bir devlet adamı olan ve Macaristan'da 1932 yılında iktidara gelen Macar Başbakanı Gyula Gömbös, revizyonist bir politika izlemiş, Almanya ve İtalya ile anlaşmıştır. Atatürk'ün hayranı olan Gömbös, 1933 yılında Balkanlarda Türk - Bulgar yakınlaşmasını sağlamak için Türkiye'yi ziyaret etmiştir. Gömbös bu ziyaret sonunda, gelişmekte olan Türk-Macar kültürel ve ekonomik ilişkilerini sağlamlaştırmasına rağmen, siyasi bağlamda Türkiye'nin desteğini alamamıştır. Bu çalışmada Gömbös'ün iktidara gelişi, izlediği politika, Atatürk ve devrimlerine olan hayranlığı ve Türkiye'yi ziyareti çerçevesinde her iki ülke arasında cereyan eden kültürel, ekonomik ve siyasi ilişkiler, özellikle Macar Milli Arşivi'nde (MOL) bulunan belgelere ve Macarca kaynaklara dayanılarak incelenmiştir.

1 Bethlen István Emlékirata 1944, Zrínyi Katonai Kiadó, Budapest 1988, s.123.
2 Magyar Életrajzi Lexikon, Elsö Kötet, Akadémiai Kiadó, Budapest, 1967, s.613.
* Gyula Gömbös (Murga 26 Aralık 1886-Münih 6 Ekim 1936): Meslekten gelme asker olan Gyula Gömbös, I. Dünya Savaşı bitimine kadar yüzbaşı rütbesine ulaştı. 1918 Ekim Devrimi sonrası Macar Milli Savunma Bakanlığında görev yaptı. Politik kariyeri 1919 yılında Macaristan Silahlı Kuvvetler Birliği (Magyar Országos Vederő Egylet :MOVE) Başkanlığına seçildiği zaman başladı. Viyana’da karşı devrimci komitenin düzenlenmesinde yer aldı. Konsey Cumhuriyeti (Tanácsköztársaság) zamanında Szeged Karşı Devrimci Hükümetin Milli Savunma Müsteşarı, 1919 Temmuzundan itibaren Viyana’da Szeged Hükümeti Vekili oldu. Miklós Horthy’nin gizli taraftarı idi. 1920’de Törökszentmiklós’da Küçük Mülk Sahibi Köylü Partisi (Kisgazdapártja) programıyla milletvekilliğini kazandı. 1922’de István Bethlen’in partisine girdi. 1923 yazında hükümet partisinden çıkarak Macar Ulusal Bağımsızlık Partisini (A Magyar Nemzeti Függetlenségi Pártja) kurdu. 1928’de István Bethlen’le anlaştı. Birlik Partisine (Egységes Pártja) geri döndü ve Milli Savunma Müsteşarı oldu. 10 Ekim 1929’dan itibaren Bethlen ve Károlyi Hükümetinde Milli Savunma Bakanı idi. 1 Ekim 1932’den itibaren Macaristan başbakanı olan Gömbös, 14 Mayıs 1936’dan itibaren gittikçe ağırlaşan böbrek rahatsızlığı nedeniyle 6 Ekim 1936’da Münih’te vefat etti (Magyar Életrajzi Lexikon, s.613).
3 Magyarország Története 1918-1975, Szerzök: Balogh Sándor, Gergely Jenő, Izsák Lajos, Föglein Gizella, Második Kiadás, Tankönyvkiadó, Budapest 1988, s.80.
** Miklós Horthy (18 Haziran 1868 Kenderes- 9 Şubat 1957 Estoril, Portekiz): 1920-1944 yılları arasında Macaristan Kral naibi. (Magyar Életrajzi, Lexikon, s.741).
***István Bethlen (1874-1947): 14 Nisan 1921 ile 24 Ağustos 1931 tarihleri arasında Macaristan Başbakanı. (Magyar Életrajzi Lexikon, s.206-207; Magyarország Törtenéte 1918-1975, s.340-341).
4 Miklós Horthy, Emlékirataim, Budapest, 1990, s.178-179.
5 Piroska Ördögh, A Szakszervezetek Antifasiszta Tévékenysége a Gömbös-Kormány Idején, Akadémiai Kiadó, Budapest 1977, s.26.
6 Ördögh, a.g.e, s.26.
7 Magyar Életrajzi Lexikon, s.613.
8 Tibor Érenyi, János Kende, Lajos Varga, Fél Évszázad A Szociáldemokrácia Története Magyarországon 1868-1919, Politikatörténeti Intézet, 1990, s.318; Dezső Csepanyi, A Gömbös Kormany Szociálpolitikája, 1935-1936, Szeged, 1966, s.10; Ördög, s.26.
9 Sándor Kánya, Gömbös Kísérlete Totális Fasisztá Diktatúra Megteremtésére, Akadémiai Kiadó, Budapest 1968, s.195.
10 Melek Çolak, “Macaristan’da Revizyonizm ve Balkan Paktı Çerçevesinde Türkiye-Macaristan İlişkileri (1923-1938)”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Dergisi, Sayı:8, Yıl:4, 2005, s.4.
11 Magyarország Története 1918-1975, s.81.
12 Fél Évszázad A Szociáldemokrácia Története Magyarországon 1868-1919, s.318.
13 BCA (Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi): Fon Adı: Muamelat Genel Müdürlüğü 30.10.0.0, Yer adı: 232.566.6, Dosya:421/48, Budapeşte Elçiliği 1933 Yılı Raporu.
14 Magyarország Története 1918-1975, s.81.
15 Sándor Kánya, a.g.e, s.125.
16 Horthy, a.g.e, s.177.
17 Berthlen István Emlékirata, s.129.
18 Horthy, s.179.
19 István Flesch, Atatürk és Kora, Musztafa Kemál Atatürk Függetlenségi Háboruja és Kormányzása, Corvina Kiadó, 2004, s.325.
* Horthy anılarında Gömbös’ün Hitler’i ziyaretinin, Ankara, Roma ve Varşova’ya gittikten sonra gerçekleştiğini yazmaktadır (bkz. Horthy, s.179). Horthy’nin ayrıca Hitler’in, Gömbös 1936’da öldüğü zaman, Münih’e gittiğini ve tabutuna sonuna kadar eşlik ettiğini, Budapeşte’ye ise defin töreni sırasında yer alması için Göring’i gönderdiğini ifade etmesi, iki lider arasındaki dostluğu yansıtmaktadır (a.g.e., s.183).
20 Magyarország Története 1918-1975, s.81-82.
21 István Flesch, s.325.
22 Melek Çolak, “Türk-Macar İlişkileri ve Macaristan’ın Türk İnkılabına Bakışı (1919-1938)”, Beşinci Uluslararası Atatürk Kongresi, 8-12 Aralık 2003-Ankara, Bildiriler, Cilt:II, Ankara 2005, s.1255-1261.
23 A.g.m., s.1259.
24 B.C.A., 30.10.0.0, 232.564.21, Dosya:421/21, Tarih: 22.10.1932.
25 B.C.A., 30.10.0.0, 232.564.21, Dosya:421/21, 22.10.1932.
26 Flesch, s.325.
27 Çolak, “Macaristan’da Revizyonizm ve Balkan Paktı Çerçevesinde Türkiye-Macaristan İlişkileri (1923-1938)”, s.9.
28 Çolak, “Türk-Macar İlişkileri ve Macaristan’ın Türk İnkılabına Bakışı (1919-1938)”, s.1261-1262.
29 Dezső Nemez, A Bethlen-Kormány Külpolitikáya 1927-1931-ben, Az “Aktív Külpolitikája” Kifejlődése És Kudarca, Kossuth Könyvkiadó, 1964, s.353-356.
30 Flesch, s.325.
31 “Gömbös Gyula Keleti Útja és a Rodostói Ünnepség”, Turán, XVI. évfolyam, 1933, s.27.
32 “Macaristan’da Revizyonizm ve Balkan Pakı Çerçevesinde Türkiye-Macaristan İlişkileri (1923- 1938)”, s.10.
33 Mikusch von Dagobert, “Kamál Atatürk”, Gazi Musztafa Kemál, Fél Évszázad Törökország Történelmeből, Budapest, 1937, s.184.
34 “Gömbös Gyula Keleti Útja és Rodostói Ünnepség”, s.27.
35 “Gömbös Gyula Keleti Útja...”, s.27.
36 Mikusch von Dagobert, a.g.e, s.185.
37 József Kerekesházy, Az Igazi Kemál, Egy Köztársaság Születése, Terebess Kiadó, Budapest, 2000, s.205.
38 Dagobert, s.194-195.
39 A.g.e., s.196.
40 “Réthly Antal Levele a Török Metorologiai Szolgálata Megszervezéséről”, Az Időjárás, 1926, s.39.
41 Dagobert, s.195.
42 A.g.e., s.184.
43 Melek Çolak, “Bir Macar Çocuğun Anılarında Atatürk”, İlke, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Atatürk’ün Doğumunun 125. Yılı ve Cumhuriyetimizin 83. Yılı Özel Sayısı, 2006, s.96.
* Çocukluğu Ankara’da Gazi Orman Çiftliği’nde geçen ve Atatürk’ü birçok kez gören Klara György’nin (Devai) Atatürk ile ilgili anıları tarafımdan yayımlanmıştır. (Ayrıntılı bilgi için bkz. Melek Çolak, “Bir Çocuğun Anılarında Atatürk”, s.95-105; Melek Çolak, “Bir Macar Çocuğun Anılarının Işığında Atatürk ve Türk-Macar İlişkilerine Bakış”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, cilt:XXI, Sayı:63, Kasım, 2005, s.937-960.
44 Çolak, “Bir Macar Çocuğun Anılarının Işığında Atatürk ve Türk-Macar İlişkilerine Bakış”, s.939- 940.
45 Dagobert, s.185; “Gömbös Gyula Keleti Útja...”, s.27.
46 “Gömbös Gyula Keleti Útja...”, s.27-28.
47 Dagobert, s.185.
48 Dagobert, s.185-186.
49 Dagobert, s.186-187.
50 “Gömbös Gyula Keleti Útja...”, s.28.
51 “Gömbös Gyula Keleti Útja...”, s.28.
52 “Gömbös Gyula Keleti Útja...”, s.28.
53 Dagobert, s.188.
54 BCA, 30.10.0.0, 232.564.21, Dosya:421/21, 22.10.1932.
55 “Gömbös Gyula Keleti Útja...”, s.28; Dagobert, s.188.
56 “Gömbös Gyula Keleti Útja...”, s.28-29; Dagobert, s.188-190.
57 “Gömbös Gyula Keleti Útja...”, s.29-31.
58 “Gömbös Gyula Keleti Útja...”, s.31.
59 “Gömbös Gyula Keleti Útja...”, s.31.
60 MOL (Magyar Országos Levéltár: Macar Milli Arşivi), K63 1934-32/1, Az Ankarai Magyar Királysági Követség 1933 Évi Összefoglaló Politikai Jelentése, s.22; K63, 1934-32-7, Macar Dişişleri Bakanı Kálmán Kánya’ya Ankara’daki Macar Büyükelçiliği tarafından gönderilen 10 Nisan 1934 tarihli ve 40-pol. sayılı rapor, s.2.
61 MOL, K63, 1934-32-7, 40/pol. sayılı rapor, s.2.
62 MOL, K63, 1935-32/1, Macar Dişişleri Bakanı Kálmán Kánya’ya Ankara’daki Macar Büyükelçiliği tarafından gönderilen 18 Mart 1935 tarihli ve 37/pol./1935. sayılı rapor, s.6-7.
63 MOL, K63, 1934-32/1 (I), Az Ankarai M. Kir. Követség 1933 Évi Összefoglaló Politikai Jelentése, s.22. Macar Büyükelçiliği raporunda Macar Parlamento heyetinin sayısı 24, Macar turist grubunun sayısı 300 kişi olarak verilmektedir.
64 “Gömbös Gyula Keleti Útja...”, s.31.
65 BCA, 30.10.0.0, 232.567.5, Dosya: 421/67, 14.11.1934, Budapeşte Elçiliğinden alınan tahrirat.
66 Kerekesházy, a.g.e, s.205.
67 MOL, K63, 1935-32/1 (I), Az Ankarai M. Kir. Követség 1933 Évi Összefoglaló Politikai Jelentése, s.13.
68 MOL, K63, 1935-32/1 (I), Az Ankarai M. Kir. Követség 1933 Évi Összefoglaló Politikai Jelentése, s.42-43.
69 MOL, K63, 1934-32/1 (I), Az Ankarai M. Kir. Követség 1933 Évi Összefoglaló Politikai Jelentése, s.23.
70 MOL, K63, 1935-32/1 (I), Az Ankarai M. Kir. Követség 1934 Évi Összefoglaló Politikai Jelentése, s.VII.
71 MOL, K63, 1935-32/1 (I), Az Ankarai M. Kir. Követség 1934 Évi Összefoglaló Politikai Jelentése, s.8.
72 BCA, 30.10.0.0, 232.567.2, Dosya: 421/64, 5.6.1934.
73 MOL, K63, 1935-32/1 (I), Az Ankarai M. Kir. Követség 1934 Évi Összefoglaló Politikai Jelentése, s.8.
74 MOL, K63, 1935-32/1 (I), Az Ankarai M. Kir. Követség 1934 Évi Összefoglaló Politikai Jelentése, s.43.
75 MOL, K63, 1935-32/1 (I), Az Ankarai M. Kir. Követség 1934 Évi Összefoglaló Politikai Jelentése, s.52.
76 MOL, K63, 1935-32/1 (I), Az Ankarai M. Kir. Követség 1934 Évi Összefoglaló Politikai Jelentése, s.42.
77 Flesch, s.325.
78 Flesch, s.325.
79 “Macaristan’da Revizyonizm ve Balkan Paktı Çerçevesinde Türkiye-Macaristan İlişkileri (1923- 1938)”, s.10-11.
80 Horthy, s.180.
81 MOL, K63, 1935-32/1 (I), Az Ankarai M. Kir. Követség 1934 Évi Összefoglaló Politikai Jelentése, s.40.
82 MOL, K63, 1934-32/7, Macar Dışişleri Bakanı Kálman Kánya’ya Ankara Macar Büyükelçiliği tarafından gönderilen 10 Nisan 1934 tarihli rapor, s.1-2. K63, 1935-32/1, Varşova’daki Macar Krallığı Elçiliğinin 4 Mayıs 1935 tarihli raporu, s.3. K63, 1934-32/7 Macar Dışişleri Bakanı Kálmán Kánya’ya Viyana’daki Macar Büyükelçiliği tarafından gönderilen 23 Mayıs 1934 tarihli rapor. K63, 1935-32/1(I), Macar Dışişleri Bakanı Kálmán Kánya’ya Ankara’daki Macar Büyükelçiliği tarafından gönderilen 18 Mart 1935 tarihli rapor, s.6-7.
83 MOL, K63, 1935-32/1 (I), Az Ankarai M. Kir. Követség 1934 Évi Összefoglaló Politikai Jelentése, s.40.
84 “Macaristan’da Revizyonizm ve Balkan Paktı Çerçevesinde Türkiye-Macaristan İlişkileri (1923- 1938)”, s.11.
85 MOL, K63, 1935-32/1 (I), Az Ankarai M. Kir. Követség 1934 Évi Összefoglaló Politikai Jelentése, s.41.