XV. Asır Türk Dünyasının Bozkır Filozofu "Asan Kaygı"

Özet

Asan kaygı, 14-15. asırlar konar-göçer bozkır Türklüğünün yetiştirdiği büyük devlet adamı, Nogay-Kazak uruğlarının efsanevî bilge kişisidir. Altınordu devletinin son dönemlerinde ve Kazak hanlığının kurulduğu ilk yıllarda etkin bir devlet adamı olarak görülen Asan Kaygı, bilgisinin, yaşının ve tecrübesinin kemâle erdiği dönemden itibaren kendini konar-göçer Türk boylarının istikbaline adamış bir düşünce ve aksiyon adamıdır. İlerleyen yaşına rağmen uçsuz bucaksız bozkırları jelmaye adlı devesinin sırtında dolaşarak Kazak Türklerine jer üyek diye adlandırdığı dünya cennetini arayan bir tefekkür adamıdır.

1 Asan, Hasan isminin kuzeydoğu Türkçesinde söyleniş şeklidir. Halk tarafından, halkın kaygısını, gamı ve kederini kendisine meslek edindiği için Kaygı veya Kaygılı lakabı verilmiştir. Türk dünyasında bu telaffuzla malum olduğu için biz de çalışmamızda Asan Kaygı olarak verdik.
2 Tatar tarihçi Marsel Ahmetjanov'un derlediği Maykı (Baykı) Bey şeceresi nüshalarında ismine rastlamadık. Bkz. Marsel Ahmetjanov, Nugay Urdası, Maarif Neşriyatı, Kazan 2002, s.153-165.
3 Altınordu hanı Toktamış'ın 20 Mayıs 1393'de Polonya kralı Jagellon'a (Kral Yagayl) yazdığı mektupta elçi olarak gönderilen iki kişiden birinin adının Hasan (Asan) olduğu bilinmekte ise de, adı geçen kişinin Asan Kaygı olup olmadığı bilinmemektedir. Bkz, Îstoriya Tatarii; VDokumentah i Materialah, İnstitut İstorii Akademi Nauk, Moskva 1937, s.72-73; Jumat Tilepov, Kazak Poeziyasının Tarihiliği, Gılım Yayınları, Almatı 1994, s.19.
4 San yüz bini, on san bir milyonu karşılar. On san Nogay tabiri, bir milyon nüfusluk Nogay uruğları demektir. Bkz., A.Zeki Velidi Togan, Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, Enderun Kitabeyi, İstanbul 1981, s.146.
5 Karagaydın basına çurtan çıgup veya karagay basın çurtan çalup ifadelerinde anlatılmak istenen, hayal bile edilemeyecek işlerin gerçeğe dönüşebileceği vurgusudur. Karagay suların çekilmesiyle bozkıra dönüşen yerlerde yetişmeye devam eden bir ağaç türü. Çurtan ise aslında deniz canlısı olup bozkırda yetişen karagay ağacında yaşayabilen bir tür. Kuzey Türk lehçelerinde çurtan ya da ¡ortan olarak telaffuz edilen bu canlı, yakın zamanda bilim adamlarının keşfettiği ve rivulus marmoratus poey olarak adlandırdıkları balık türü olsa gerek. Yapılan araştırmalarda bu balığın biyolojik yapısını geçici olarak değiştirdiği, sudan çıkarak ağaçta bile yaşayabildiği ortaya konulmuştur. Bkz., http://www.haberkusagi.com 29 Ekim 2009.
6 Sibir'in Don Kazakları vasıtasıyla işgali ve Sibir Hanlığına son verilerek Moskova çarının arazisi ilan edilmesi 1581'de gerçekleşmiş ise de ülkenin baştan başa zaptı ve denetimin sağlanması 1593-1604 yılları arasında tamamlanmıştır. Kurat, a.g.e, s.168.
7 Türkistan'da meşhur atların en iyi cinsi.
8 Büyükçe, eti yenilen ve kaza benzeyen yabani kuş.