Zihniyetlerin Yansıma Alanı Olarak Peyami Safa’nın Romanları ve Şahıslar Dünyası

Özet

Zihniyet bir sosyal grubun üyeleri tarafından ortaklaşa algılanan inançlar, düşünceler, alışkanlıklardır. Peyami Safa'nın kahramanlarında, zihniyeti oluşturan duygu, düşünce ve ahlâkî belirlemelerde, Türke has olanla, Batı'dan gelenler çatışır. Yazar kadın kahramanların zihniyetini, pratik davranışlar, maddî kültür unsurlarına sinen malzemelerle canlandırır. Aydın erkek kahramanları, zihniyetler etrafında bilinçli tasavvurlara yöneltir. Kadınların zihniyette Batılı tercihleri, toplumlarına yabancılaşmalarına yol açar. Doğu-Batı değerlerini birleştirmiş erkek kahramanlar onların hareketleriyle ilgili sosyolojik sonuçlar çıkarır. Zihniyet çarpışmalarını önce sosyal ve psikolojik işleyen yazar, Matmazel Noraliya'nın Koltuğu ve Yalnızız'da bu çarpışmalara spritüalist boyut katar. Bu da eserlerini daha zengin hâle getirir.

1 Burada yazarın Peyami Safa adıyla yayımladığı eserleri kastediyoruz.
2 Bu hükmümüzün aksine, Dokuzuncu Hariciye Koğuşu, Biz İnsanlar, Matmazel Noraliya’nın Koltuğu erkek kahramanın hâkim olduğu romanlardır.
3 Semtlerle zihniyetler arasındaki ilişkide iç İstanbul Fatih, Vefa, Şehzadebaşı, Cerrahpaşa, Lâleli, Cihangir, Kumkapı’yı içine alır. “Karşı” Beyoğlu, Harbiye, Taksim, Pangaltı semtlerini içine alır.
4 Dövme anlamındaki bu kelime, kahramanın iç konuşmalarına Fransızca karıştıracak derecede alafranga hayranlığını gösterir.
5 Cahit Sıtkı “öksürüklü baba romanın belki en çok yaşayan tipidir. Romanı okuyup bitirdikten sonra Meliha’nın hıçkırıklarından ve kahkahalarından evvel onun öksürüklerini duyarız” der. (Peyami Safa Hayatı ve Eserleri, 1940, s. 13).
6 Biz İnsanlar 1939’da Cumhuriyet’teki tefrikasından sonra ancak 1959’da kitap olarak basılır.
7 Peyami Safa, hayata başlarken çektiği para sıkıntısını, neredeyse bütün romanlarında temsilcilik verdiği erkeğe çektirir. Sözde Kızlar’ın Fahri’si “Vefa’da ağaç kabuğundan farkı olmayan bir oda”da yaşar. (s. 115), Biz İnsanlar’ın Orhan’ı karlı bir günde soğuk ve açlıktan sokakta donma tehlikesi geçirir.
8 Yazının konusu zihniyet olduğundan, Peyami Safa’nın eserlerinde ideoloji üzerinde fazla durmayacağız. Zihniyet ile ideoloji arasında fark vardır: Zihniyet daha birinci derecede, ideoloji daha ikinci derecededir. Zihni müstakil bir varlık olarak kabul eden ideoloji bir çeşit ikna etme muhtevasıdır. İdeoloji araştırmaları düşünce tarihine yönelir. Zihniyet ise hayatın istikametini belirleyen, zihnî ve ruhî alışkanlığı temel alan bir sahadır. Zihniyet araştırmaları yoğun olarak insandaki duygu ve davranış biçimlerini inceler. Bu bakımdan sosyal tarihe yöneliktir.
9 Tırnak içindeki ifade Cahit Sıtkı’ya aittir (age., s. 10).
10 Konumuzla ilgili olmayan ekonomik temsiliyeti yüklenen çocuk da Matmazel Noraliya’nın Koltuğu’ ndaki Babuş/Baha’dır.
11 Orhan ve Ferit, hattâ Samim ile Peyami Safa’nın kendisi arasında bir paralellik görülür. Yazar 1957’de bir röportaja verdiği cevapta “Şüpheci zamanlar da dahil, daima milliyetçi ve insancı oldum. Allah’tan şüphe ettiğim zamanlar bile onun varlığı imkânını reddetmedim. Marksist olmaksızın, kendi inanış hudutlarım içinde bir çeşit sosyalisttim.(…) Hem muhafazakâr, hem inkılapçıyım.” (Tekin, 2003, s. 66).
12 Vurgulama yazara aittir..
13 Bk. Yeni Turan, Maske ve Ruh...
14 Bu rüyalar hakkında bk. Siyasî Rüyalar (2003), Kayahan Özgül, Akçağ, 272.