Osmanlı Aydınlarının Gözüyle Batılılaşma

Özet

Osmanlı Batılılaşması tavandan tabana yayılan bir modernleşme sürecidir. Osmanlı Devleti ve aydınlarınca kurtuluşun çaresi olarak öngörülen Batılılaşma ile Osmanlı devlet ve toplum yapısı, siyasî ve sosyal gelişmelere göre yeniden şekillendirilmeye çalışıldı. Çalışmada; Osmanlı fikir adamlarının gözüyle Batılılaşmanın mahiyeti ele alınmaktadır.

1 Azmizade Refik İttihad-ı İslam ve Avrupa isimli eserinde bu durumdan şu şekilde bahsetmiştir: “Avrupa’da ciddi bir fikir inkılâbı olduğu ve Batılı milletlerde yenilik arzusu uyanmağa başladığı halde Müslümanlar diğer tarafta seyirci sıfatıyla ilgisiz bulunuyor ve adeta ötekilerin yükselmesine berikilerin gerilik ve düşüşüne uygun bir gaflet tavrı ile ilim ve fen kazanılmasına yanaşmak istemiyorlardı.” (Azmizade Refik 1327: 16).
2 Takvîm-i Vekayi, sayı 4, 4 Kasım 1831: 1; sayı 46, 16 Aralık 1831: 1; sayı 51, 21 Aralık 1831: 1; sayı 56, 26 Aralık 1831: 1; sayı 61, 31 Aralık 1831: 1.
3 Namık Kemal, “Avrupa’da Cumhuriyet Fikirleri”, İbret, sayı 115, 14 Muharrem 1290; “Ahvâl-i Umûmîye”, İbret, sayı 120, 21 Muharrem 1290.
4 Klasik İslâm kaynaklarında hürriyet hukukî bir terim olup köle olmamayı, şerefli, soylu, her şeyin en iyisi gibi anlamlara gelmektedir (Çağrıcı 1999: 504). Hürriyet, Kamus-u Türki’de “esir ve köle olmayıp kendine mâlik ve müstakil olma” şeklinde geçmektedir (Şemseddin Sâmi 1998: 546).
5 İhsân, “Hakimîyet-i Millet”, İslâm Mecmûası, numara 1, 20 Şaban 1326/4 Eylül 1324/17 Eylül 1908: 10-11; Sultanzâde Ahmet, “Hukuk-ı Beşerin İlânı, Hakimiyet-i Milletin Tasdîki”, İslâm Mecmûası, numara 1, 20 Şaban 1326/4 Eylül 1324/4 Eylül 1324: 14-17; “İkdâm Gazetesi İdârehânesine”, İkdam, numara 5362, 10 Rebîülâhir 1327/18 Nisan 1325/1 Mayıs 1909.
6 Şeyh Abdülhak Bağdadî’de “dünyanın bütün terakkiyat-ı fennîyesini samîmîyetle telakki etmek” gerektiğini belirtmiştir (Şeyh Abdülhak Bağdadî 1328-1331: 21-22).
7 Bilgi için bkz; Atay, Hüseyin (1983), Osmanlıda Yüksek Din Eğitimi, İstanbul: Dergah Yayınları.
8 Pek Uynanık Bir Rüya çoğu kez Abdullah Cevdet’e mal edilmiştir. Birçok eserde mezkûr makalesinin önemine vurgu yapılmıştır (Bayur 1983: 441-443; Türkdoğan 1982: 108; Safa 1995: 33; Lewis 2000: 235-236; Özdalga 1998: 25; Hanioğlu 1985: 367).
9 “Bu programın her bir maddesinin lüzûm ve faidesini - îcab ederse - esbab ve delail ile isbat ve tesrî’ ederiz.” (Ahmet Muhtar 1913a: 4).