Ani’de 2002 Yılında Ortaya Çıkarılan Yapı ve İçinde Bulunan Define

Özet

Bu makale bugüne kadar araştırılmamış olan Orta Çağ pazar yerlerindeki gümrük yapılarının plan ve işlevleri hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlamaktadır. Diğer taraftan Ani'deki bu yapıda ele geçen işlemeli altın parçalar farklı kültürlerin altın işçiliğini ve üslubunu tanıtmakta, Çin'den Anadolu'ya ve Bizansa kadar olan geniş bir alanda kuyumculuk sanatı hakkında fikir vermektedir. Makale farklı dönemlere ait parçalardan oluşan bu definenin nasıl bir araya geldiğini ve bu yapıda bulunuş sebeplerini incelerken Moğol idaresi altındaki Ani'nin sosyo-ekonomik durumunu, Moğolların para ve vergi politikasını, devletin idarî sistemini de ortaya çıkarmakta, tarihî kaynaklardan da edinilen bilgilere dayanarak, bu definedeki parçaların halife veya sultanın idareciye gönderdiği hediyeler olduklarını ve hükümranlık sembolü olarak yollandıklarını ileri sürmektedir. Kars'ın 42 km doğusunda, surun yaklaşık 250 m batısında pandantifler üzerine oturan çift kubbeli bir yapı kalıntısı bulunmaktadır. 2002 yılında kazısı yapılan bu yapıdan 1.75 m aşağı inildiğinde 291 x 272 cm ölçülerinde bir oda; bu odanın içinde ise dairesel planlı bir kalıntı ortaya çıkmıştır. Bu kısmın taban ve duvar taşları yanmış olup, bir fırın veya ocak olduğu anlaşılmaktadır. Üste doğru kubbeleşen bu ocağın taban taşlarından birinin altından çıkan küçük, ağzı kırık bir testi içinde ise hepsi altından yapılmış olmak üzere iki bilezik, iki kemer tokası ve bir tüm kemerin saklandığı görülmüştür. Yapının tarihi ya da işlevine ait bir bilgi mevcut olmamakla birlikte, Ani'de tarihsiz eserleri tarihlendirmek zor değildir. Bu tip yapılar tarihi belli olanlara dayanılarak inşa tarzı, taşlarının ölçüleri, malzemenin cinsi gibi belli kriterlerle tarihlendirilebilmektedir. Bu yapının kazısı tamamlandığı zaman yanyana dört oda ve bunları bağlayan 1.5 m genişliğinde bir avlu ortaya çıkmıştır. Pazar yerlerinin hemen surun dışından başladığı göz önünde tutulursa, bu yapının satılacak eserleri damgalama işlemini yapan muhtesiplerin kullandığı resmi bir daire olduğu akla gelmektedir. Gerek bilezikler, gerekse kemer ve kemer tokalarının her çifti birbirinden çok farklı işçilik ve bezeme anlayışlarını yansıtmakta olup, bunların bir arada bulunmasının izahı, bulundukları yapıyla ilgisi ve tarihlendirilmeleri oldukça güç bir problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Gerek definenin parçaları, gerekse yapı, çeşitli üslup verileri ve benzer örnekler göz ününe alınarak tarihlendirilmeye çalışılmıştır.

1 İşler, B., “Ani’de Ortaçağ Dönemi Yapılarının Duvar Malzemesine Göre Değerlendirilmesi”, VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu, 8-10 Nisan, Erciyes Üniversitesi, Kayseri 2002, s.443-453.
2 Thierry, J.M., Les Arts Armeniens, Paris 1987, p.479.
3 Basmadjian, K.J., “Les inscriptions armeniennes d’Ani, de Bagnayr et de Marmasen”, Revue de l’Orient chretien, Paris 1931; Orbelli, H.A., Corpus Inscriptionum Armenicarum, Vol. I (Ani), Erivan 1966.
4 Barthold, W., İslam Medeniyeti Tarihi, TTK, Ankara 1963, s.24. Anadolu’da henüz pazar yerleri ve çarşılar tam olarak araştırılmamıştır. Selçuklu döneminde her şehirde sur dışında pazar yerleri ve çarşılar ile zabıta görevlilerinin bulunduğu yapıların olması gerekir. Konya, Sivas, Tokat, Kayseri, Malatya, Harput hatta Ahlat gibi şehirlerde yapılacak çarşı ve pazar yeri araştırmaları bu yapı tipinin benzerlerini ortaya çıkaracaktır. Ayrıca uluslararası pazar yerlerinin bulunması da kuvvetle muhtemeldir. El-Yâ’kubî, anlattığı şehirlerin pazarlarında zabıta dairelerinin bulunduğundan bahsetmektedir (El-Yâ’kubî; (çev. Y.Z.Yörükân), Müslüman Coğrafyacıların Gözüyle Ortaçağda Türkler, İstanbul 2004, s.316)
5 Von le Coq, Chotscho, Graz 1979, Taf. 9, 45d.
6 Karamağaralı N., Ahlat Seramikleri, Ankara 1991, basılmamış Yüksek Lisans tezi.
7 Arık, R., Kubadâbad, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınlan, İstanbul 2000, s.185-186, 196, 202.
8 Thierry, J.-M, Les Arts Armeniens, Paris 1987, p.511, photo 674.
9 Schneider, G., Pflanzliche Bauornamente der Seldschuken in Kleinasien, Wiesbaden 1989, Taf.23 no.654.
10 Wilber, D., The Architecture of Islamic Iran, The II Khanid Period, New Jersey 1955, s. 20-21; Togan, Z.V., Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1970, s.272.
11 Turan, O., “Selçuk Türkiyesi Din Tarihine Dair Bir Kaynak”, Fuat Köprülü Armağanı, İstanbul 1953, s.550-551.
12 Schneider, G., Pflanzlche Bauornamente der Seldschuken in Kleinasien, Wiesbaden 1989, Taf.33 no. 824, Taf.34 no.852.
13 Flury, S., “Ornamental Kufic Inscriptions on Pottery”, (ed. Pope, U.A.) A Survey of Persian Art, Oxford University Press, London 1939, pp. 1743-1769.
14 Karamağaralı N., Ahlat Seramikleri, Ankara 1991, (basılmamış Yüksek Lisans tezi).
15 Arıtan, A., Konya Müzelerinde Bulunan Selçuklu Ciltlerinin Özellikleri, Konya 1987, s. 116-117 (basılmamış Yüksek Lisans tezi).
16 S. Flury, “Ornamental Kufic Inscriptions On Pottery”, (ed. Pope, U.A.) A Survey of Persian Art, Vol.II, London and New York 1939, pp.1743-1769.
17 Karamağaralı, age.
18 Rice, D.T., Art Byzantin, Paris-Bruxelles 1959, photo 65.
19 Rice, D.T., age, pl.XXIl.
20 Köymen. M. A., Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Cilt:3, Ankara 1992, s.83.
21 Aksarayi (çev. MN. Gencosmanj, Selçuklu Devletleri Tarihi, Ankara 1943, s.228-231, 247, 266, 271; Barthold, W., “Ani Kitabesi, İlhanlılar Devrinde Mali Vaziyet”, Makaleler ve İncelemeler-Abdülkadir İnan, TTK Basımevi, Ankara 1987, s.529.
22 Aksarayi, age., s.283-284; Togan, Z.V., Umumi Türk Tarihine Giriş, Cilt I, İstanbul 1970, s. 121- 122,125,127; Spuler B.; “İlhanlılar maddesi”, ME.B. İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1993, s. 969.
23 Barthold, W., “Ani Kitabesi, İlhanlılar Devrinde Mali Vaziyet”, Makaleler ve İncelemeler-Abdülkadir İnan, TTK Basımevi, Ankara 1987, s.530; Barthold,W.; “Ani maddesi”, ME.B. İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1993, s.436.
24 Barthold, W., age., s.520-545.
25 Barthold, W., “Ani maddesi”, M.E.B. İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1993, s.436.
26 Thierry, J. M., Les Arts Armeniens, Paris 1987, 447, foto,133; Rapti, I., “Manuscrits bibliques”, Le Monde de la Bible, nu.136, Paris 2001, pp. 35-41.
27 İbn-i Bibî, (çev.MNuri Gencosman), Anadolu Selçuki Devleti Tarihi, Ankara 1941, s.133.
28 ........(çev. Ş.Yaltkaya) Baybars Tarihi, İstanbul 1941, s.142.
29 Thierry, J. M., age., foto 447.
30 Turan, O., age., s.550.
31 Spuler, B. (çev. Cemal Köprülü), Iran Moğolları, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1987, s. 328.
32 Spuler, B. age., s. 354, not 155.
33 Spuler, B. age., s. 329.
34 Spuler, B. age., s.130-131, not 171.