Klâsik Türk Edebiyatında İdiyye Şiirleri (Bayram Şiirleri)

Özet

Klâsik Türk edebiyatı şairleri, şiirlerinde içinde yaşadıkları toplumun sosyal ve kültürel hayatını, bağlı bulundukları edebiyatın kurallarına uyarak sanatsal bir üslûpla işlemişlerdir. Türk toplumunda önemli bir yere sahip olan Ramazan ve Kurban Bayramı, özellikle kasidelerin nesib bölümlerinde olmak üzere gazel, kıta gibi nazım şekilleriyle yazılan idiyyelerde (bayram şiirlerinde) belli başlı bir tema olarak ele alınmaktadır. İleri gelen kişilere sunulmak amacıyla yazılan idiyyelerde dönemin bayram anlayışı, düzenlenen bayram törenleri, oyun ve eğlenceler vs. ayrıntılı biçimde sanatsal bir üslûpla anlatılmaktadır. Makalenin amacı, eski dönemlerdeki bayram anlayışının, düzenlenen tören, oyun ve eğlencelerin idiyyelere nasıl yansıdığını belirlemektir.

* Alıntılar, çalışmaya esas alınan divanlardaki yazım kurallarına bağlı kalınarak yapılmıştır. 14. yüzyıldan Kadı Burhaneddin, Nesîmî; 15. yüzyıldan Adnî, Cem Sultan, Hamdullah Hamdî, Karamanlı Aynî, Şeyhî; 16. yüzyıldan Figânî, Rumelili Zâ'ifî, Taşlıcalı Yahyâ, Usûlî; 17. yüzyıldan Neşâtî; 18. yüzyıldan Antepli Aynî, Esrâr Dede, Şeyhülislâm İshak; 19. yüzyıldan Âdile Sultan ve Leylâ Hanım Divanı'nda yapılan tarama sonucunda idiyye şiirlerinin olmadığı tespit edilmiştir.
1 "Araya girmese imsâk-ı mâh-ı rûze eger/Zemân içinde bilinmez giderdi geldügi ‘ıyd".
2 "Nûn ile ‘ayna şebîh oldugı içün oldı hilâl/İntihâ-yi ramazân evvel-i ‘îd-i şevvâl".
3 "Gurre-i Zi'l-hicce sanman eyledi şâhın ‘ıyân/Kendin İsmâîl'e kurbân eyleyen kebş-i cinân".
4 "Merhabâ gurre-i garrâ-yı meh-i ferruh-fâl/Hırz-ı bâzû-yı safâ ya‘nî hilâl-i Şevvâl".
5 "Zann itme mâh-ı nev görinür bâb-ı cûdına/Gelmiş elinde keşkûli var bir gedâ-yı ‘îd".
6 "Bedr iken bu resme inceldüginün vechi bu kim/Şâhid-i ‘îdün yolına itdi terk-i ser hilâl".
7 "Lâm itdi kâmeti feleginde hilâl-i ‘îd/Ya’nî virür cenâbuna ta‘zîm ile selâm".
8 "Hilâl-i ‘ıyd bedîd oldı âsumân üzre/Felek uzatdı kef-i merhabâ cehân üzre".
9 "Ey hilâl-i iyd gâlibdir sana ebrû-yi yâr/Hüsn-i sûret sende bir var ise anda iki var".
10 "Rûzedâr-ı hân-ı yagmâ-yı visâle Nâ'ilî/Gurre-i mâh-ı muharremdir hilâl-i câm-ı îd".
11 "Sanasın şâhun kılıcıdur asılmış ‘arşda/Gûşe-i tâk-i felekde görinür Enver hilâl".
12 "Hilâl-i ‘îd kim gird-i şafakdan göricek anı/Hayâl itdüm gönülde hançer-i hûn-rîz-i cânânı".
13 "Süvâr-ı eşheb-i himmet ki istese tek ü tâz/Hilâl-i ‘ıydi ider savlecan şehâbı cirîd".
14 "Açıldı kufl-i der-i ârzû-yi rûze-keşan/Hilâl-i îyd ana sîmden kilîd oldu".
15 "Şalâya başladı rindân hilâl-i ‘îdi görüp/Nümûde hey+et-i zer-mehçe-i menâr gibi".
16 "Encüm sabâh içün giceden hâzır eylemiş/Yârân-ı ehl-i keyfe varaklı gıdâ-yı ‘îd".
17 "Nergisün zer kâsesin ‘anberle toldurdı sabâ/Ki ola hüsnün gülşeninde micmere-gerdân-ı ‘îd".
18 "Sitâre sanma gice kîseler mühürlendi/Reşen mevâcibini virdi halka ‘îd-i sa’îd".
19 "Hilâl-i ‘îd-i felek gösterüp şafakda likâ/Yazıldı san varak-ı sürha sîm-gûn tugrâ".
20 "Tagıtdı surre-i ecr-i sıyâmı Âsaf-ı ‘îd/Cerîde-i felege çekdi gurre-i râ‘y-ı resîd".
21 "Eyledi peyveste biri birine ‘îdeyni sûr/El ele virdiler iki dil-ber-i ra’nâ-yı ‘îd".
22 "Gelen eyyâm-ı şevk-encâm-ı devr-i ‘îd-i adhâdır/Zihî hengâm-ı ferhunde zihî vakt-i ferahzâdır".
23 "Îd geldi ‘âlem-ârâ kim cihânı şâd ider /Rûze-dârân-ı gamı endûhden âzâd ider" .
24 "İtdi cihânı hürrem ü hûş-ı ter bahâr-ı va’îd/Hükm-i safâyı virdi mükerrer bahâr u ‘îd".
25 "Müjde-i nuch u zaferle ide ‘ıyd üstine ‘ıyd/Diyeler kim yine kurban kesecek devrandur".
26 "Gam gitse aceb mi yene ıyd-ı ramazândır/Iyd-ı ramazân revnak-ı bâzâr-ı cihândır. Mestân-ı harâbâta salâdır ne dururlar/Zühhâde tagallüb edecek dem bu zamândır Zîrâ ne demekdir bu ki rindân ile vâ'ız/Bir yerde durup câm-ı hilâle nigerândır Şimdengeri yârân-ı sebük-rûha düşer iş/Tertîb-i bisât-ı tarab-ı rıtl-ı girândır Şimdengeri bî-çâre-i derd ü gama çâre/Feyz-i eser-i sohbet-i peymân-keşândır"
27 "O meh kanda ise kandaysa da gelsin iki desti/Gelen zîrâ dem-i ‘îş u safâ-yı ‘îd-i kurbândır".
28 "Hayyât-ı lutfı bende-i dirîne çok degül/Bir nev-libâs-ı mansıb iderse sezâ-yı ‘îd".
29 "Kıldı âfâkı münevver tal‘at-ı rahşân-ı Îd/Halka dîbâlar geyürdi mâh-ı nûr-efşân-ı ‘îd".
30 "İdüp teşevvuk-ı tıflâne ‘ıyd geldi diye/Libâsın eyledi herkes be-kadr-i hod tecdîd".
31 "Sefîd câme-i ‘îdiyye giydi pîr ü cevân/Cihân tarîka-i Bayrâmîyâna oldı mürîd".
32 "Sipihr atlasını itdi hil‘at-ı dîvân/An ilik meh-i nev oldı gûy-ı zer-hurşîd".
33 "Beyâzlar yakışur yâre ‘îdde nitekim/Vezîr-i a‘zama dibâ-yı zer-nigâr-ı sefîd".
34 "Efendim ferve-i beyzânı takbîl eylesinler kim/Zamânında safâ-yı ehl-i dil leyl ü nehâr olsun".
35 "Bu düşdi kâtibi yenlüce lîk hâzırdur/Şabâh-ı ‘ıyde uzun boylu bir kabâ-yı cedîd".
36 "Görsen likâ-yı vâ’iz-i şehrün kıyâfetin/Dönmiş cemâl-i rûzeye ol âşinâ-yı ‘îd".
37 "Semen mesâbesi bir pîrehenle kalmış idi/Giyindi gül gibi erbâb-ı tekye-i tecrîd".
38 "Aks-i nûr-ı behcet-i hurşîd-i rûy-i şâhdan/Geyse dîvân ehli hep bir tâze hil‘at subh-dem".
39 "Biçinmiş bâğlar iydiyye cümle fıstıkıy atlas/Sarınmış başa neftî şâlini serv-i hırâmânı".
40 "Beyâzlar yakışur yâre ‘îdde nitekim/Vezîr-i a‘zama dibâ-yı zer-nigâr-ı sefîd".
41 "Gümüş renginde bir dîbâ biçinmiş cedvel-i sîmîn/Ve lâkin hâre gibi mevci var şeffâf-u nûrânî".
42 "Dikmiş o şûha sûzenî gülli ne hoş kabâ/Mahfûz-ı dîde-i bed-i agyâr ola diken".
43 "Benekli bir kabâ-yı âsmân-gûnı olup lâbis/Kevâkibden ‘aceb eşkûfe-zâr olmuşdı endâmı".
44 "Giyindi tâze nihâlân libâs-ı ‘îdâne/Şanndı başına her gonce âteşîn destâr".
45 "Ol kec-külâh-ı fitneye taklîd idüp hilâl/Bayram pûrı sâdecik itmiş berây-ı ‘îd".
46 "Virince mâşıta ruhsâr-ı yâre zînet-i îd/Şikenc-i turreye sarmışdı şâne-i teşdîd".
47 "O çevresindeki zer-halka bend-i zencîri/İder kim olsa mahabbet kılâdesin taklîd".
48 "Şafak-u-mâhı gören şöyle sanur kim zen-i dehr/Pâyına yakdı hınâ sâkına dakdı halhal".
49 "Eylemiş terkîb-i cism-i pâkine âmîhte/Lem'a-i dâniş fürûg-ı dil safâ-yı cevheri".
50 "Degüldür câ-be-câ dâg-ı dil-i kurbâniyân-ı 'aşk/O hûn-âlûdegî nakş-ı hınâ-yı îd-i kurbândır".
51 "Medd-i âha virdi sevdâ-yı visalün şu'le san/Oldı kandîl-i menâr âmâde âyd ahşâmına".
52 "Gördi kim uçmağa döndi dürlü zînetle zemîn/Yire uçmak kasdına açdı o dem şeh-per hilâl".
53 "Şabâh olınca ilâhîye sokdılar rindi/Müte’ezzinân-i şeb-i îd virdiler temcîd".
54 "‘Ale's-sabâh salâlar virildi hîç degül/Şâbûh-ı İdde mazlûm-ı tevbe oldı şehîd".
55 "Sûre-i Feth okuyup üstine üfürse sabâ/Açılup dergâh-ı şâh itse kerâmet subh-dem".
56 "Mihr-ile meh meş'al-i efrûz-ı der-i dîvân olup/Âyet-i Nûr u Duhan itse kırâ’et subh-dem".
57 "Sanmanuz gül-gûn şafak oldu ufukdan âşikâr/Îd içün çarh-ı felek sevrini kurbân eyledi".
58 "Bu cây-ı gamze kim tîğ-ı kazâ-yı îd-i kurbândır/Sever öyle anunçün dil fedâ-yı îd-i kurbândır".
59 "Nev'iyâ eyle ducâ vakt-i sabâh-ı Îddür/Çün olur dirler ducâ makbûl-ı Hazret subh-dem".
60 "Olup bu faslda gülşen nümûne-i câmi'/Okur menâbir-i gülşende hutbe bülbül-i zâr".
61 "Hutbe-i medh okudı ise devletüne nola kim/Minber-i gerdûndan dikdi râyet-i nûrânî-ı îd".
62 "Toldı câmi'ler yine âvâze-i tekbîr ile/Cem' olup bayrâm yirine geldi hep erkân-ı ‘îd
63 "Ya'nî veliyy-i ni'metün âsitânına/Silk-i le+âl-i tehniyeti eyleye nisâr".
64 "Şalındırmak hümâ-yı maksadı çengâle âsândır/Dahı bâz-ı celâli açmadın şehbâl-i ikdâmı".
65 "Hep Ka'be-i kûyünde olan nâle-i 'uşşâk/Âheng-i Hicâz-ile ser-âgâz-ı nevâdur".
66 "Tutsun cihânı debdebe-i tabl-ı haşmetin/Olsun felekte devlet-ü câhın cihan cihan".
67 "Oturmuş taht-gâh-ı subha pür-şevket mehâbetle/Dizilmiş karşısında Zühre vü Bercîs ü Behrâmı".
68 "İdüp tertîb-i dîvan pâdişehe nazm-ı umûr itsün/Vücûdun ana rûh-ı ma'nî-i beytü'l-kasîd olsun Müderrisler gelüp bûs eylesünler zeyl-i ihsânun/Senün zât-ı şerîfün zîb-i sadr-ı dâd u dîd olsun"
69 "Kuruldu taht-ı âlî-baht tarz-ı dil-pesend üzre/Döşendi pîş-gâha ol murassa' ferş-i hâkaanî".
70 "Hezârân ziyb-ü ziynet sad hezâran ferr-ü şevketle/Cülûs etti çıkıp dehrin şehenşâh-ı cihan-bânı".
71 "Cihâna bir tanîn-i şevk erdi kim zuhûrunda/Sipihrin hâne-i tanbûr imiş gûyâ der ü bâmı".
72 "Yesârında durup şehzâdegân izz-ü saâdetle/Sipihr-i haşmetin her biri oldu mihr-i tâbânı".
73 "Fürûg-ı subh-ı ‘îd-âsâ tırâz-ı sadr-ı ikbâl ol/Cihâna bûsiş-i dâmân-ı lutfun iftihâr olsun".
74 "Gûşe gûşe ‘îd-gâh-ı dehre zînet virdi halk/Zâhir oldı her tarafdan şöhret-i 'ünvân-ı ‘îd".
75 "Fütâdeler ser-i râhında 'arz-ı hâle turur/Be-hem-resîde saf-ı satr-ı der-kenâr gibi".
76 "Yetişmeseydi fakire nevâl-i ihsânun/Ne taşlar yedirürdi bu rûzgâr-ı şedîd".
77 "Simât-ı himmetün hân-ı Halîlu'llâh gibi mebsût/Nevâl-ı refetünden halk-ı 'âlem müstefîd olsun".
78 "Dökülsün hân-ı ihsânun Halîl-âsâ cenâbunda/Simâtun bî-kerân u nân u ni’met bî-şümâr olsun".
79 "Yanık yüreklere su sepdi şerbet-i mînâ/Ciger harâretini savmun eylede tebrîd".
80 "Şerbet-i sâff-ı ni'amdur şimdi hep mebzûl olan/Gam yime yokdur bu 'âm-ı pür-keremde âlây-ı ‘îd".
81 "Pür etsin cevher-i maksûd ceyb ü dâmen-i dehri/Kef-i deryâ-nevâl-i himmetin gevher-nisâr olsun".
82 "Olup atâsına mahzar o Sadr-ı zî şânın/Bu îyd her kese şevk-âver-ü saîd oldu".
83 "Zülâl-i mekremetün itdi 'âlemi ihyâ/Füyûz-ı ebr-i güher-zây-ı nev-bahâr gibi".
84 "İltifatınla edersem 'îd-ber-bâlâ-yı 'îd/Neşve-i lutfunla def eylerse dil derd-i seri".
85 "Benüm yolında kurbân olduğum devletlü sultânum/Nigâh-ı iltifâtun bendene 'ıyd-i cedîd olsun".
86 "Efendim şâ'irim sihr-âferînim itibârım yok/Bana bir rütbe-i hâric kerem kıl itibâr olsun. Ru’ûs ile beni bir belli başlı âdem et şimdi/Ser-i bî-servet ü sâmâna tâc-ı iftihâr olsun Efendim Haşmet'i ser-menzil-i tedrîse vâsıl kıl/Bu kerr ü ferr-i 'örf ü üst ile eşheb-süvâr olsun Olursun dâhil-i Şahn-ı 'inâyet hîç elem çekme/Du'â-yı devletiyle dil hemân evkât-güzâr olsun Hemîşe mâh-ı pertev-bahş-ı 'îd-i pür-safâ-âsâ/Fürûğ-ı kevkeb-i ikbâli günden âşikâr olsun"
87 "Nâ’il-i bülğa-i nâcîz-i ma'âş eyle beni/İtdi ahvâlümi tengî-i ta'ayyün ihlâl".
88 "Âşıka ihsân ise maksûd elünde dostum/Dest-bûsundur muhassal Bâkîye ihsân-ı 'îd".
89 "Bu hidmetün edâsına ben kâdir olmadum/İtsem 'aceb mi lutfun ümîdiyle i'tizâr".
90 "Şi'r-i Bâkî'yi salardum cür“a gibi ayağa/Başuma toğsa benüm de mihr-i devlet subh-dem".
91 Şabâh-ı 'îd gelüp gülşene meserret ile/İder musâfaha ezhâr ile nesîm-i bahâr".
92 "Dest-bûs-ı yâra pâdâş olsa da peygâm-ı 'îd/Derd-i serdir âşıka hengâme-i eyyâm-ı îd"
93 "Nakd-i zer lâzım hem-âğûşî-i vasl-ı dilbere/Yohsa fursat-cûy-ı vasl olma cihânda serserî".
94 "İdüp hem anı siyeh dest-mâl-i zerrîn-bâf/Virürdi hem kef-i Nâhîde ber-güzâr gibi".
95 "Sâkıyâ rıtl-ı girân eksük gerekmez aradan/Yahşı ağırlanmak ister hâsılı mihmân-ı 'îd".
96 "Va'de-i vaslın işitdüm şâdlıkdan ağladum/Ol şeker-rîz oldı ben oldum gül-âb-efşân-ı 'îd".
97 "Min-ba'd ağır kahvelere eger var ise ancak/Ya tevbe yahod şübhen ile bâde-keşandur".
98 "Tehî zücâce-i sıbyâna sükkerî şerbet/Bize 'akîde-i ezvâk ü meşreb-i tevhîd".
99 "Bayram hediyesi olarak kızıl akidenin verildiği/Neşât-bahş ü latîf ü mümessek ü memhûr".
100 "Ülfete cevan gibi güzel seyrine gitdi/Gel 'ıydgehe eyle temâşâ-yı zemâne".
101 "Husûsen gül-'izâr u serv-kadd ü ğonce-femlerle/Müzeyyen her taraf mânende-i gülzâr-ı meVâdır".
102 "Hûbân açıldı ğonça-sıfat güldi her taraf/Nâlân olunca bülbül-i nâzük-nevâ-yı 'îd".
103 "Ka'be-veş mestûr olan dilberler oldu âşikâr/Nûr görmüş hâcî-veş 'uşşâkı nâlân eyledi".
104 "Gül-ruhlar ile cennete döndi mesîreler/Bulsa 'aceb revnak u zîver bahâr u 'îd".
105 "Semend-i nâz ile yügrük cevânlar seyre çıksunlar/Pür olsun hûblarla At meydânı Sitanbul'un".
106 "Husûsa hazret-i Eyyûb ile meydân-ı Top-hâne/Birer takrîb ile elbette cezb eyler cüvânânı".
107 "Firâz-ı Üsküdâr'ın bu'du vardır gerçi ammâ kim/Yine inkâr olunmaz Hak bu kim anın da seyrânı".
108 "Şehsüvâr-ı dîn ü devletdür semend-i tâz ile/Îdgâhı seyr idüp kıla yine seyrân-ı 'îd".
109 "Kasr-ı Cinân'a azmedelim sevdiğim dedim/Ol hûr veş dedi ne durursun aman heman".
110 "Havzın safâsını edemem hiç sana beyan/Düştük bu gün o şûh ile zevrakte yan be yan".
111 "Yine iydiyye bahşişler verip fevvâre-i dil-cû/Demâdem etmede etrâf-ı havza sîm-efşânî".
112 "Birbirinden olmada hûbân yine gül-çîn-i 'îd/'Âşıka olsun mübârek hasret-i câvid-i 'îd".
113 "Ağyâr koltuğında o şûhun vebâ gibi/Dil-hastegân-ı 'ışka mübârek belâ-yı 'îd".
114 "Bu neş’e ile ben dahı destârı kec itdüm/Mânend-i hilâl-i tarab-efzâ-yı zemâne Mestâne hırâm eyleyerek yollara düşdüm/Bî-minnet-i keyfiyet-i sahbâ-yı zemâne"
115 "Herkes kadem-be-vâdî-i her kûçe-i ümîd/Ben serseri-revende-i sahn-ı fezâ-yı 'îd".
116 "Böyle bulmuşken şeref gün yüzlülerle 'îd-gâh/Tâli'üm zulmü bana bî-hadd-ü pâyân eyledi".
117 "'Îd-gâhda ben de cân atdım güzel seyrânına/Nâz ile reftâr eder gördüm o yerde bir perî Vasfa âğâz edeyim bu matla'-ı ğarrâ ile/Gördügüm o mâh-peyker dilber-i hat-âveri Nev-hatânın pür-halâvet bûse-i cân-perveri/Cümleden şîrîndir Şâm'ın nebât-ı sükkeri".
118 "Rûz-ı 'îd irdi gelün 'işrete âğâz idelüm/Dün harâm idi yeme içme bu gün oldı halâl.
119 "Bâde iç kim şâhid-i 'îdi ziyâfet itmege/Oldı gökde nukl encüm mey şafak sâğar hilâl".
120 "Bu fasılda girye eyler yok meger ol kimse kim/Mest iken meclisde gûş-ı nağme-i 'avvâd ider".
121 "Âğaz idince mutrib-i hoş-gûy-i nây-i 'îd/Dûlâb-ı çarhı raksa getürdi sadâ-yı 'îd".
122 "Bezm-i hâss-ı ma'nîde bu şevk ile rakkâs olup/Hâme-i dil-keş-nevâ bir şi'r-i ter inşâd ider".
123 "Şûr-ı felegi dâdre-i sûr sanurlar/Nâhîd o kadar perde-bîrûn nağme-keşândur".
124 "Atdı erbâb-ı ta'assub velî seng-i ta'nı/Varsa dîvâne ile kaldı nizâ’-ı etfâl".
125 "Şakın idüp yine seyr-i salıncağı dolâb/O serv-i nâzı salındurmasun rakîb-i pelîd".
126 "Döner hurşîd-i 'âlem-tâbına gerdûn-ı gerdânun/Binüp dolaba her bir mâh-ı tâbânı Sitanbul'un".
127 Ahmet Talat Onay, yumurta uçurulmasıyla ilgili "Yumurta iğne ile delinip içini boşalttıktan sonra deliğini bal mumu ile kapatarak bir leğen içinde güneşe konulursa harâret tesiriyle -leğen kızdıkça- havaya doğru yükselirmiş. Hatta İran hünkârlarından biri bir devekuşu yumurtasına oklar bağlayarak uçurmuş imiş" şeklinde bilgi vermektedir (Onay 1992: 439).
128 "Ey sâde-dil âvîze olan tâk-ı sipihre/Zann itme ola ğurre-i beyzâ-yı zemâne".
129 "Niyyet-i meydân-ı 'îd itmiş seher ol âfitâb/Mâh götürmiş yanınca 'anberîn çevgân-ı 'îd".
130 "Günün günden yeg olsun 'ıyd ü Kadr itsün şeb ü rûzun/Hudâ-yı zü'l-minen kim 'âleme cârîdür ahkâmı".
131 "Ey Sadr-ı muhterem ede Hak îyd her günün/Vasfında ola böyle Nedîmâ şeker-feşan".
132 "Nizâm-ı 'âlem ol tursun cihân turdukça dîvânun/Senün vasfun benüm nazmum okunsun yâdigâr olsun" "Mübârek eylesün Mevlâ sana bu îd-i kurbânı /Dahı devründe böyle 'îd-i kurbân sad hezâr olsun".