Klâsik Türk Edebiyatında İdiyye Şiirleri (Bayram Şiirleri)

Klâsik Türk edebiyatı şairleri bağlı bulundukları edebiyatın anlayış ve kurallarına uyarak, şiirlerinde içinde yaşadıkları toplumun gelenek, görenek, örf ve adetlerini, oyun ve eğlence anlayışını vs. edebî bir üslûpla işlemişlerdir. Klâsik Türk edebiyatı şairleri, her türlü konuyu şiirlerinde işlemiş olmakla birlikte, bazı konular üzerinde daha fazla durmuşlardır. Bu konuların başında, İslâm aleminde her yıl Ramazan ayının sona ermesiyle, Hicrî takvime göre Şevval ayının başında kutlanmaya başlanan Ramazan Bayramı ile Zilhicce ayının onuncu gününde kutlanmaya başlanan Kurban Bayramı gelmektedir. Ramazan ve Kurban Bayramı, özellikle kasidelerin nesib bölümlerinde, kıta, gazel gibi nazım şekilleriyle yazılan şiirlerin bir kısmında belli başlı bir tema olarak işlenmektedir. Kaside nazım şekliyle yazılan idiyyelerin övgü bölümünde de övülen kişinin nitelikleriyle bayram ve bayramlarda yaşananlar arasında çeşitli benzetme ve mecazlarla ilgi kurulmuştur. Bayramlarda padişahın veya dönemin ileri geleninin bayramını kutlamak, karşılığında da caize alabilmek için yazılıp sunulan şiirlere "'îdiyye/'ıydiyye/idiyye" (bayram şiirleri) denilmektedir. İdiyye kelimesi sözlük anlamı itibariyle de "bayramlık, bayram bahşişi" demektir (Devellioğlu 2003: 409, 410). Klâsik Türk edebiyatı şairleri, dinî bayramları ve bayramlarda yaşananları, divanlarındaki birçok beyitte de söz konusu etmişlerdir.

Türk edebiyatında idiyye yazma geleneğinin tam olarak ne zaman başladığı bilinmemekle birlikte, yapılan divan taramaları sonucunda XV. yüzyılda başladığı düşünülmektedir. Çalışmaya 15. yüzyıldan Ahmet Paşa, Necâtî; 16. yüzyıldan Fuzûlî, Hayâlî, Bâkî, Nev'î, Cinânî, Mesîhî; 17. yüzyıldan Nâ'ilî, Nef'î, Nâbî, Cevrî, Sâbit, Şeyhülislam Yahyâ; 18. yüzyıldan Seyyid Vehbî, Nedîm, Neylî, Şeyh Gâlib, Şeyhülislâm Es'ad, Enderunlu Vâsıf, Antakyalı Münif ve Haşmet Divanı'ndaki bayram temalı şiirler genel bir inceleme ve değerlendirmeye esas alınarak, o dönemlerin bayram anlayışı, düzenlenen tören, ziyafet, oyun ve eğlenceler belirlenmeye çalışılmıştır*.

Edebî ürünlerin çoğunda "bayram" yerine Arapça "'îd" ('ıyd) kelimesi, Ramazan Bayramı için "'Îd-ı Fıtr, 'Îd-i Sagîr, Îd-i Şevvâl, Îd-i Ramazân", Kurban Bayramı için "'Îd-i Adhâ, 'Îd-i Kurban, 'Îd-i Ekber" gibi terkipler kullanılmaktadır. Kaside ve kıta nazım şekliyle yazılan idiyyelerde, bazen kısa "İdiyye Berây-ı Ferîdûn Beg, Kasîde-i 'Îdiyye Berây-i İbrâhîm Paşa, Kasîde-i 'Îdiyye Der Medh-i Sultân Ahmed Hân", bazen de "'Îdiyye ve Târîh Der-Sitâyiş-i Sultân Ahmed Hân-ı Sâlis, Kasîde-i 'Îdiyye Der-Vasf-ı Şerîf-i Hudâvendigâr-ı Esbak Sultan Selîm Hân-ı Sâlis-i Magfûr, Kasîde-i cÎdiyye Der-sitâyîş-i Vezîr-i Ekrem Destûr-ı Mucazzam Memdûhü'l-hasâ'il Âsaf-ı Sâhib-fazâ'il Mahzar-ı cAvn-ı İlâhi Dâmâd-ı Pâdişâhî Silahdâr Ali Pâşâ Yeserallahu Bi'l-hayri Mâyürîdü Vema Yeşâc, Berây-ı Karamânî Mehemmed Efendi Üstâd-ı Merhûm Nevcî Efendi Der Vasf-ı Hilâl-iÎd-i Sacîd vb." şeklinde uzun Farsça tamlamalardan oluşmuş başlıklar bulunmaktadır.

İdiyyelerde, Ramazan ayının bayramları unutulmaktan kurtardığı (Seyyid Vehbî 1991: I-210/ K49-18¹) ve Ramazan Bayramının Arabî ayların onuncusu olan Şevval ayında (Necâtî 1997: 64/K16-1²; Antakyalı Münif 1999: 64/K9-44), Kurban Bayramının da Arabî ayların on ikincisi olan Zilhicce ayında kutlandığı belirtilmektedir (Seyyid Vehbî 1991: I-222/ K56-1³).

Eskiden bayramın geliş zamanının yeni aya bakılarak anlaşıldığı, idiyyelerde hilalle ilgili çeşitli benzetme ve mecazlarla birlikte verilmektedir. Çoğunlukla Şevval hilali, şekliyle o dönemlerde kola bağlanan muskaya (Antakyalı Münif 1999: 61/K9-1⁴), elinde tas tutan bir bayram dilencisine (Sâbit 1991: 179/ K6-24⁵), oruç tutarak zayıflayan, başını sevgili yolunda feda eden (Mesîhî 1995: 26/K3-7, 9⁶) veya eğilerek selam veren bir kişiye (Nev'î 1977: 103/K30-9⁷), merhabalaşmak üzere uzatılmış ele (Seyyid Vehbî 1991: I-185/ K41-1⁸), kaşa (Fuzûlî 1990: 122/K41-1⁹), kadehe (Nev'î 1977: 103/K30-2; Nâ'ilî 1990: 169/ G31-5¹⁰), kılıca (Mesîhî 1995: 26/K3-10¹¹), hançere (Nev'î 1977: 110/K49-1¹²; Mesîhî 1995: 27/K3-17; Haşmet 1994: 120, 140/ K11-1, K18-1), ucu eğri değnek olan çevgana/savlecana (Seyyid Vehbî 1991: I-210/ K49- 14¹³), gümüş kilide (Nedîm 1972: 96/K22-6¹⁴) benzetilmektedir.

Ayrıca gökyüzünde bayram hilalinin görülmesiyle, Ramazan ayı boyunca içkiden uzak duran rintler, bu yasağın artık kalkacağı sevinciyle salaya başlamakta (Seyyid Vehbî 1991: I-150/ K34-11; Antakyalı Münif 1999: 101/K23-2¹⁵), bayram sabahı için geceden keyif verici bitkilerden yapılmış "varaklı bayram gıdası" (Sâbit 1991: 179/ K6-3¹⁶), ıtır, abir, amber gibi güzel kokular hazırlanmakta (Ahmed Paşa 1966: 142/G29-6¹⁷; Mesîhî 1995: 26/K3-3), yeniçerilerin üçüncü üç aylık maaşları dağıtılmak üzere geceden mühürlenmekte (Sâbit 1991:252/ K33-2¹⁸) ve bayram fermanı düzenlenmektedir (Nev'î 1977: 9, 10/ K1-1¹⁹, 11; Sâbit 1991: 253/ K33-8). Kurban Bayramı hilalinin görülmesiyle Mekke'ye para ve hediye gönderildiği de anlaşılmaktadır (Sâbit 1991: 252/K33-1 ²⁰).

Şairlere göre el ele tutuşarak gelen iki bayram güzeli Ramazan ve Kurban Bayramı (Neylî 2005: 86/G22-4²¹), halk arasında uğurlu, ferah verici bir zaman olarak algılanmakta (Nedîm 1972: 52/K10-52; Seyyid Vehbî 1991: I-149/ K34-1; Haşmet 1994: 116/K10-1²²), insanlar arasında büyük heyecan ve sevinç yaratmaktadır (Sâbit 1991: 249/ K32-1 ²³). Bu bayram sevinci bahara (Cevrî 1981: 190/G24-1²⁴; Seyyid Vehbî 1991: I-149/ K34-2) veya bir fetih müjdesine denk gelmişse daha da artmaktadır (Seyyid Vehbî 1991: I-53/ K4-42, I-77/ K9-66²⁵). İnsanları her türlü sıkıntı ve kederden kurtaran bayram (Nev'î 1977: 10/ K1-23; Nef'î 1993: 72/K10-1, 2, 3, 4, 5²⁶; Seyyid Vehbî 1991: I-150/ K34-8; Haşmet 1994: 120/ K11- 3) yeme, içme ve eğlenceyi de beraberinde getirmektedir (Şeyhülislâm Escad 1997: 184/G 33-5; Enderunlu Vâsıf Divanı 300/G35-4²⁷).

Bayramın yarattığı heyecan ve sevincin başında, herkesin eski giysilerini çıkarıp, yerine yenilerini giymesi gelmektedir. Bayramın nurlar saçan ayı, halka bayrama uygun, makama yaraşır (Sâbit 1991: 179/ K6-25²⁸, 254/ K33-23) ipekli giysiler giydirecektir (Bâkî 1994: 124/G39-1²⁹, 2). Bu durum edebî ürünlerde "bayram güzeline yeni kıyafet dikmek üzere feleğin eline kalem makasını alması" olarak ifade edilmektedir (Seyyid Vehbî 1991: I-209/ K49-5, 7³⁰). Genç, yaşlı herkesin bayramlıklarını giymesiyle dünya, Bayramiyye tarikatına mürid olmuş gibidir (Sâbit 1991:253/ K33-9³¹).

O dönemlerde bayram sabahı padişah üzerinde hilal şeklinde ilikleri ve altından düğmeleri olan bir kaftan (Seyyid Vehbî 1991: I-209/ K49-8³²), veziriazam beyaz altınla işlenmiş ipekli kumaştan bir kaftan (Sâbit 1991: 254/ K33-26³³), şeyhülislam beyaz kürk giyerken (Haşmet 1994: 140/ K18-5³⁴), katipler uzun (Seyyid Vehbî 1991: I-209/ K49-1 1³⁵), vaizler oruçlu insan yüzü gibi sarı renkli (Sâbit 1991: 178/ K6-11³⁶), sofular da gül renkli (Sâbit 1991: 253/ K33-4³⁷) bir giysi giymektedir. Kısacası bayram nedeniyle bütün divan ehline yeni kaftanlar hazırlanmaktadır (Nev'î 1977: 110/K36-5³⁸). Selvi boylu güzeller ise fıstık renkli atlas kumaştan yapılmış giysi giyerken, başlarına nefti şal sarmaktadır (Nedîm 1972: 52/K10-58³⁹). Ayrıca onlara bayramda beyaz boy elbisesinin çok yakıştığı edebî metinlerde belirtilmektedir (Sâbit 1991: 254/ K33-26⁴⁰). Verilen bilgilerden güzellerin ipekli kumaştan dikilmiş giysilerinin üzerinde hare/dalga (Nedîm 1972: 52/K10-59⁴¹) ve gül (Antakyalı Münif 1999: 94/K2 1-2⁴²) şeklinde desenlerin, beneklerin olduğu da anlaşılmaktadır (Şeyh Gâlib 1993: I-148/K20-4⁴³).

Bayram günü erkekler ateş renkli sarıklarını sarıp (Nâbî 1997: I-64/K10- 7⁴⁴), külahlarını eğri takarken (Sâbit 1991: 179/ K6-16⁴⁵); güzeller, saçlarını yaptırıp, makyaj yapmakta (Ahmed Paşa 1966: 96/K35-4; Sâbit 1991: 254/K33 - 2 1 ⁴⁶), gerdanlık (Sâbit 1991: 256/ K33 - 5 3 ⁴⁷), süslü halhal (Necâtî 1997: 64/K16-8⁴⁸; Antakyalı Münif 1999: 61/K9-2) gibi çeşitli takılar takmakta (Nâbî 1997: I-130/K17-15⁴⁹), el ve ayaklarına kına yakmaktadır (Necâtî 1997: 64/ K16-6, 8; Mesîhî 1995: 26/K3-4; Enderunlu Vâsıf Divanı 300/G35 – 5⁵⁰).

İnsanlar dışında bayramın gelişiyle dünyanın her bir köşesi de süslenmekte, özellikle bayram akşamı ışıklar saçacak şekilde kandiller hazırlanmakta (Seyyid Vehbî 1991: I-99/ K16-13⁵¹, I-168/ K38-7); dünya cennete dönmektedir (Mesîhî 1995: 26/K3 – 8⁵²).

Bayram sabahı, bayram namazından önce minarelerde belli makamlarda Arapça niyaz ilahileri söylenmekte (Sâbit 1991: 253/ K33-18⁵³), sala verilmekte (Sâbit 1991: 253/ K33-1 5⁵⁴), Feth (Nev'î 1977: 110/K36- 2⁵⁵), Nur ve Duhan sureleri okunmaktadır (Nev'î 1977: 110/K36-3⁵⁶). Kurban Bayramı sabahı, kurbanlar kesilmekte (Hayâlî 1945: 53/K17- 2⁵⁷; Seyyid Vehbî 1991: I-222/ K56-2), aşıklar da güzelin yan bakışıyla kurban olmayı istemektedir (Enderunlu Vâsıf Divanı 299/G35-1⁵⁸). Bayram sabahı edilen duaların kabul olunacağına dair bir inanış da söz konusudur (Nev'î 1977: 110/K36-13⁵⁹).

Fatih Sultan Mehmet döneminde resmî şekil kazanarak düzenlenmeye başlanan bayram törenleri ( Türk Dili ve Edebiyatı Ans. 1977: 1/361) idiyyelerde, edebî bir üslûpla tasvir edilmektedir. Tören, bayram sabahı, bayram alayının padişahla birlikte bayram namazını kılmak için bir camiye gitmesiyle başlamaktadır. (Nâbî 1997: I-65/K10-9⁶⁰). Bayram namazı kılındıktan sonra vaiz, halka dini öğüt vermekte (Ahmed Paşa 1966: 97/K35-19⁶¹); sonra bayram alayı padişahla bayramlaşmak üzere düzenlenen alana gelmektedir (Cinânî 1994: 116/K34-5⁶²; Cevrî 1981: 140/Kt47-5⁶³; Sâbit 1991: 178/ K6-1; Neylî 2005: 86/G22-2, 3). Padişah tören alanına yeniden gelene kadar çevganlar sallanmakta (Şeyh Gâlib 1993: I-149/K20-10⁶⁴), Hicaz makamında nameler söylenmekte (Nev'î 1977: 47/ K14-4⁶⁵) ve davullar çalınmaktadır (Ahmed Paşa 1966: 97/K35-12; Nev'î 1977: 110/K36-1; Nedîm 1972: 48/K10-1,91/ K20-2⁶⁶). Divan erkanı da bir düzen içinde padişahı heyecanla beklemektedir (Nedîm 1972: 49/K10-19; Şeyh Gâlib 1993: I-149/K20-3⁶⁷, 1 1; Seyyid Vehbî 1991: I-221/ K55-4, 5⁶⁸). Tören alanına gelen padişah, önünde süslü halıların serildiği tahta (Nedîm 1972: 48/K10-3⁶⁹) şaşaalı bayram giysisiyle çıkarken (Nedîm 1972: 48/K10-4⁷⁰), tanburlar çalınmaktadır (Şeyh Gâlib 1993: I-149/ K20-9⁷¹). Şehzadeler de padişahın solunda yerlerini aldıktan sonra (Nedîm 1972: 48/K10-5⁷²) bayram alayı, bir düzen içinde bir bir yücelik eteğini öpmeye başlamakta (Ahmed Paşa 1966: 97/K35-9; Sâbit 1991:257/ K33-63; Nedîm 1972: 49/K10-23, 52/K10-62; Seyyid Vehbî 1991: I-210/ K49-20; Haşmet 1994: 140/ K18-4⁷³); bayramlaşma tamamlandıktan sonra bayram yerinin her bir köşesini ellerinde kaplarla süsleyen halk (Cinânî 1994: 116/K34-3⁷⁴), padişaha arzu ve isteklerini bildirmekte (Antakyalı Münif 1999: 102/K23- 1 5⁷⁵); padişah da gelenlere lütufta bulunmakta ve zengin, fakir bütün halka ziyafet vermektedir (Cinânî 1994: 116/K34-10; Sâbit 1991:256/ K33-57⁷⁶, Seyyid Vehbî 1991: I-221/ K55-3⁷⁷). Sınırsız sayıda yiyeceklerle donatılan sofra Halil İbrahim sofrasına dönerken (Nev'î 1977: 126/K41-10⁷⁸; Seyyid Vehbî 1991: I-222/ K56-3), halk oruçtan yanmış yüreğinin hararetini (Sâbit 1991: 253/K33-7⁷⁹) bol bol şerbet içerek gidermektedir (Sâbit 1991: 179/ K6-13; Neylî 2005: 86/G22 – 5⁸⁰). Ayrıca idiyyelerden, gelen kişilere paranın yanı sıra çeşitli cevherlerin dağıtıldığı (Nef'î 1993: 73/ K10-19, 20; Haşmet 1994: 140/ K18- 6⁸¹), herkesin bayram bahşişi aldığı (Nâbî 1997: I-65/K10-11; Nedîm 1972: 91/K20-8, 96/K22-6⁸²; Şeyh Gâlib 1993: I-148/K20-5, 6, 13, 14) ve söz konusu cömertliğin ilkbahar bulutu gibi dünyayı ihya ettiği (Antakyalı Münif 1999: 105/K23-46⁸³), büyük sevinç yarattığı da anlaşılmaktadır (Seyyid Vehbî 1991: I-170/ K38-34).

Nükteli kalem dokuyucusu olan şair de memduhun vasıflarını yeni kumaşa benzeyen şiiriyle süslediği için ihsan ve lütuf beklemektedir (Nâbî 1997: I-68/K10-41,42, 53, 44; Nedîm 1972: 92/K20-12; Haşmet 1994: 122/ K1 1-39⁸⁴; Seyyid Vehbî 1991: I-221/ K55 – 7⁸⁵). Bu beklenti rütbe (Haşmet 1994: 140/ K18-10, 1 1, 12, 13, 14⁸⁶) veya maaş olabileceği gibi (Antakyalı Münif 1999: 64/K9-3 8⁸⁷) sadece bayramlaşmak da olabilmektedir (Bâkî 1994: 125/G39- 7⁸⁸). Şair hizmetinin tam karşılığını alamadığını düşündüğünde, yaşadığı hayal kırıklığını özür dileyerek belirtmekte (Cevrî 1981: 140/Kt47-6⁸⁹), bazen bir başka şaire yapılan ihsanı kıskandığını açıkça dile getirmektedir (Nev'î 1977: 110/K36-10⁹⁰).

Resmî bayram töreninin dışında bayram sabahı herkes, birbiriyle tokalaşmakta (Nâbî 1997: I-65/K10-10⁹¹), yarin eli öpülmekte (Nâ'ilî 1990: 169/ G31- 1⁹²) ve sevgiliyi kucaklıyabilmek için altın verilmektedir (Haşmet 1994: 121/K1 1-1 7⁹³). Bayram hediyeleri altın işlemeli siyah mendillere sarılmaktadır 52 (Antakyalı Münif 1999: 104/K23-28⁹⁴). Dost ve akrabalar karşılıklı birbirlerini ziyaret etmekte, misafirler iyi ağırlanmayı beklemekte (Bâkî 1994: 124/G39- 5⁹⁵), gülsuyu ikram edilmektedir (Ahmed Paşa 1966: 142/G29-5⁹⁶; Sâbit 1991: 254/ K33-24). Ayrıca içki içmeye tövbe edenlerin veya içki içenlerin ayılmak için acı kahve içtikleri (Seyyid Vehbî 1991: I-149/ K34-6⁹⁷), çocukların ellerindeki şişelere şekerli şerbet koyulduğu (Sâbit 1991: 253/ K33-6⁹⁸), onlara bayram hediyesi olarak kızıl akide şekerlerinin verildiği belirtilmektedir (Sâbit 1991: 256/ K33-5 1⁹⁹; Seyyid Vehbî 1991: I-168/ K38-1) .

Edebî ürünlerde "'îdgeh/'iydgeh, meydan-ı 'îd/'îyd" (Seyyid Vehbî 1991: I-168/ K38-2¹⁰⁰) olarak geçen bayram yerinde, her taraf gül yanaklı, selvi boylu, gonca ağızlı güzellerle gül bahçesine dönerken (Haşmet 1994: 116/ K10-4¹⁰¹), bahar ve bayram şehrin güzellerini ellerinde kadehlerle güle çevirmekte, güzellerin gül gibi açılmasına neden olmaktadır (Cevrî 1981: 190/ G24-2, Şeyhülislâm Escad 1997: 184/G 33-3¹⁰²). Bayram, böylece Ka'be gibi örtülü dilberleri açmakta, onları bu şekilde gören aşıkları da nur görmüş hacılar gibi ağlatmaktadır (Hayâlî 1945: 53/K17-3¹⁰³). Hatta İstanbul'un her semti, mesire yerleri, cennet elbiseli gılmana benzeyen güzellerle, cenneti kıskandıracak derecede güzelleşmektedir (Cinânî 1994: 116/K34-14; Cevrî 1981: 191/G24-3¹⁰⁴; Sâbit 1991:254/ K33-19; Haşmet 1994: 120/ K11-6).

Bayram zamanında Atmeydanına atla gelinip, dolaşıldığı (Nedîm 1972: 52/K10-53; Şeyhülislâm Yahyâ 2001: 219/G197-4¹⁰⁵); özellikle Eyüp semti ile Tophane meydanına daha çok gençlerin gittiği (Nedîm 1972: 52/K10-54¹⁰⁶; Şeyhülislâm Yahyâ 2001: 219/G197-2), Üsküdar ve Sadabad seyirlerinin yapıldığı (Nedîm 1972: 52/K10-55¹⁰⁷, 56), bayram yerini seyretmek için padişahın atıyla gelip onurlandırdığı (Cinânî 1994: 116/K34-13¹⁰⁸; Seyyid Vehbî 1991: I-98/ K16-1, 2, 3), kimi zaman sevgiliyle birlikte "Kasr-ı Cinan" seyrine gidildiği (Nedîm 1972: 92/K20-15¹⁰⁹), sevgiliyle birlikte kayık sefalarının yapıldığı (Nedîm 1972: 92/K20-17¹¹⁰), havuz kenarlarında bayram harçlıklarının dağıtıldığı (Nedîm 1972: 52/K10-61¹¹¹), peri yüzlü güzellerin peçelerini kaldırdıkları, bu durumdan memnun olan aşıkların ikinci bir bayram sevinci yaşadığı (Fehîm-i Kadîm 1991: 358/G41-5¹¹²), aşıkların birbirlerine sarılarak yürüdükleri de idiyyelerde sanatsal ifadelerle verilen bilgiler arasındadır (Sâbit 1991: 179/ K6-18¹¹³).

Şair, bayram neşesi içinde sarığını eğerek düzenlenen bayram yerine gittiğini (Seyyid Vehbî 1991: I-168/ K38-9, 10¹¹⁴), öyle başıboş dolaştığını (Sâbit 1991: 179/ K6-26¹¹⁵), talihinin orada da yaver gitmediğini söylerken (Hayâlî 1945: 53/K17-5¹¹⁶), etrafta dolaşan güzeller için şiir bile yazdığını belirtmektedir (Haşmet 1994: 120/ K11-7, 8, 9¹¹⁷).

Ayrıca bayrama özel eğlence toplantılarının düzenlendiği de anlaşılmaktadır. Düzenlenen eğlence toplantılarında sohbetler edilmekte, içkiler içilmekte (Necâtî 1997: 65/K16-13¹¹⁸; Mesîhî 1995: 26/K3-2¹¹⁹; Sâbit 1991: 250/ K32-11; Antakyalı Münif 1999: 61/K9-7), ud taksimi yapılmakta (Sâbit 1991: 250/ K32-1 1¹²⁰), ney üflenmekte (Şeyhülislâm Escad 1997: 184/G 33-1¹²¹), dans edilmekte (Ahmed Paşa 1966: 97/K35-13; Sâbit 1991: 250/ K32-13¹²²) ve şarkılar söylenmektedir (Seyyid Vehbî 1991: I-149/ K34-4¹²³). Ham sofular ise rintlerin bu eğlencelerinden pek memnun kalmamaktadır (Sâbit 1991: 178/ K6-12; Antakyalı Münif 1999: 63/K9-30¹²⁴).

Bayram yerinde çocuklar için dönme dolapların, salıncakların kurulduğu, babasıyla birlikte dolaşmaya gelen çocukların veya yetişkinlerin dönme dolaplara, salıncaklara bindiği (Sâbit 1991: 254/ K33-22¹²⁵; Hayâlî 1945: 53/K17-4; Cinânî 1994: 116/K34-7; Seyyid Vehbî 1991: I-168/ K38-3, 4; Şeyhülislâm Yahyâ 2001: 219/G197-3¹²⁶), eğlence amaçlı yumurta uçurulduğu¹²⁷ (Seyyid Vehbî 1991: I-169/ K38-1 5¹²⁸), "gûy u çevgân" oynandığı da anlaşılmaktadır (Ahmed Paşa 1966: 98/K35-1 7¹²⁹).

İdiyyelerin sonunda bayrama uygun "Her günü bayram, nevruz, her gecesi de Kadir ve Berat gecesi olsun" (Mesîhî 1995: 28/K3-33; Cevrî 1981: 141/ Kt48-13¹³⁰, Şeyh Gâlib 1993: I-150/K20-17; Antakyalı Münif 1999: 64/K9-45), "Allah her gününü bayram etsin" (Sâbit 1991: 180/ K6-28; Nedîm 1972: 92/ K20-19¹³¹), "Düzenin hiç bozulmasın, şiirim daima okunsun; Mevlâ sana kurban bayramını kutlu etsin, döneminde yüz bin defa nice kurban bayramı olsun" (Nev'î 1977: 126/K41-6, 8¹³²) gibi dualar da yer almaktadır.

Sonuç olarak eski dönemin bayram anlayışı, inanış, adet ve gelenekleri; yaşanan bayram sevinci ve yapılan hazırlıklar, düzenlenen resmî tören, halka verilen ziyafet, oyun ve eğlenceler idiyyelerde çeşitli benzetme ve mecazlarla birlikte sanatsal bir üslûpla anlatılmaktadır. Bütün bunlar Klâsik Türk Edebiyatı şairlerinin kuşaktan kuşağa kültür aktarımında önemli bir rol oynadığını ve onların sanıldığı gibi içinde yaşadıkları topluma yabancı olmadıklarını açıkça göstermektedir. Bu bakımdan önemli belge niteliği taşıyan bu dönem edebî ürünleri üzerinde yapılacak inceleme ve değerlendirmeye dayalı çalışmaların sayısının artması gerekmektedir.

* Alıntılar, çalışmaya esas alınan divanlardaki yazım kurallarına bağlı kalınarak yapılmıştır. 14. yüzyıldan Kadı Burhaneddin, Nesîmî; 15. yüzyıldan Adnî, Cem Sultan, Hamdullah Hamdî, Karamanlı Aynî, Şeyhî; 16. yüzyıldan Figânî, Rumelili Zâ'ifî, Taşlıcalı Yahyâ, Usûlî; 17. yüzyıldan Neşâtî; 18. yüzyıldan Antepli Aynî, Esrâr Dede, Şeyhülislâm İshak; 19. yüzyıldan Âdile Sultan ve Leylâ Hanım Divanı'nda yapılan tarama sonucunda idiyye şiirlerinin olmadığı tespit edilmiştir.
1 "Araya girmese imsâk-ı mâh-ı rûze eger/Zemân içinde bilinmez giderdi geldügi ‘ıyd".
2 "Nûn ile ‘ayna şebîh oldugı içün oldı hilâl/İntihâ-yi ramazân evvel-i ‘îd-i şevvâl".
3 "Gurre-i Zi'l-hicce sanman eyledi şâhın ‘ıyân/Kendin İsmâîl'e kurbân eyleyen kebş-i cinân".
4 "Merhabâ gurre-i garrâ-yı meh-i ferruh-fâl/Hırz-ı bâzû-yı safâ ya‘nî hilâl-i Şevvâl".
5 "Zann itme mâh-ı nev görinür bâb-ı cûdına/Gelmiş elinde keşkûli var bir gedâ-yı ‘îd".
6 "Bedr iken bu resme inceldüginün vechi bu kim/Şâhid-i ‘îdün yolına itdi terk-i ser hilâl".
7 "Lâm itdi kâmeti feleginde hilâl-i ‘îd/Ya’nî virür cenâbuna ta‘zîm ile selâm".
8 "Hilâl-i ‘ıyd bedîd oldı âsumân üzre/Felek uzatdı kef-i merhabâ cehân üzre".
9 "Ey hilâl-i iyd gâlibdir sana ebrû-yi yâr/Hüsn-i sûret sende bir var ise anda iki var".
10 "Rûzedâr-ı hân-ı yagmâ-yı visâle Nâ'ilî/Gurre-i mâh-ı muharremdir hilâl-i câm-ı îd".
11 "Sanasın şâhun kılıcıdur asılmış ‘arşda/Gûşe-i tâk-i felekde görinür Enver hilâl".
12 "Hilâl-i ‘îd kim gird-i şafakdan göricek anı/Hayâl itdüm gönülde hançer-i hûn-rîz-i cânânı".
13 "Süvâr-ı eşheb-i himmet ki istese tek ü tâz/Hilâl-i ‘ıydi ider savlecan şehâbı cirîd".
14 "Açıldı kufl-i der-i ârzû-yi rûze-keşan/Hilâl-i îyd ana sîmden kilîd oldu".
15 "Şalâya başladı rindân hilâl-i ‘îdi görüp/Nümûde hey+et-i zer-mehçe-i menâr gibi".
16 "Encüm sabâh içün giceden hâzır eylemiş/Yârân-ı ehl-i keyfe varaklı gıdâ-yı ‘îd".
17 "Nergisün zer kâsesin ‘anberle toldurdı sabâ/Ki ola hüsnün gülşeninde micmere-gerdân-ı ‘îd".
18 "Sitâre sanma gice kîseler mühürlendi/Reşen mevâcibini virdi halka ‘îd-i sa’îd".
19 "Hilâl-i ‘îd-i felek gösterüp şafakda likâ/Yazıldı san varak-ı sürha sîm-gûn tugrâ".
20 "Tagıtdı surre-i ecr-i sıyâmı Âsaf-ı ‘îd/Cerîde-i felege çekdi gurre-i râ‘y-ı resîd".
21 "Eyledi peyveste biri birine ‘îdeyni sûr/El ele virdiler iki dil-ber-i ra’nâ-yı ‘îd".
22 "Gelen eyyâm-ı şevk-encâm-ı devr-i ‘îd-i adhâdır/Zihî hengâm-ı ferhunde zihî vakt-i ferahzâdır".
23 "Îd geldi ‘âlem-ârâ kim cihânı şâd ider /Rûze-dârân-ı gamı endûhden âzâd ider" .
24 "İtdi cihânı hürrem ü hûş-ı ter bahâr-ı va’îd/Hükm-i safâyı virdi mükerrer bahâr u ‘îd".
25 "Müjde-i nuch u zaferle ide ‘ıyd üstine ‘ıyd/Diyeler kim yine kurban kesecek devrandur".
26 "Gam gitse aceb mi yene ıyd-ı ramazândır/Iyd-ı ramazân revnak-ı bâzâr-ı cihândır. Mestân-ı harâbâta salâdır ne dururlar/Zühhâde tagallüb edecek dem bu zamândır Zîrâ ne demekdir bu ki rindân ile vâ'ız/Bir yerde durup câm-ı hilâle nigerândır Şimdengeri yârân-ı sebük-rûha düşer iş/Tertîb-i bisât-ı tarab-ı rıtl-ı girândır Şimdengeri bî-çâre-i derd ü gama çâre/Feyz-i eser-i sohbet-i peymân-keşândır"
27 "O meh kanda ise kandaysa da gelsin iki desti/Gelen zîrâ dem-i ‘îş u safâ-yı ‘îd-i kurbândır".
28 "Hayyât-ı lutfı bende-i dirîne çok degül/Bir nev-libâs-ı mansıb iderse sezâ-yı ‘îd".
29 "Kıldı âfâkı münevver tal‘at-ı rahşân-ı Îd/Halka dîbâlar geyürdi mâh-ı nûr-efşân-ı ‘îd".
30 "İdüp teşevvuk-ı tıflâne ‘ıyd geldi diye/Libâsın eyledi herkes be-kadr-i hod tecdîd".
31 "Sefîd câme-i ‘îdiyye giydi pîr ü cevân/Cihân tarîka-i Bayrâmîyâna oldı mürîd".
32 "Sipihr atlasını itdi hil‘at-ı dîvân/An ilik meh-i nev oldı gûy-ı zer-hurşîd".
33 "Beyâzlar yakışur yâre ‘îdde nitekim/Vezîr-i a‘zama dibâ-yı zer-nigâr-ı sefîd".
34 "Efendim ferve-i beyzânı takbîl eylesinler kim/Zamânında safâ-yı ehl-i dil leyl ü nehâr olsun".
35 "Bu düşdi kâtibi yenlüce lîk hâzırdur/Şabâh-ı ‘ıyde uzun boylu bir kabâ-yı cedîd".
36 "Görsen likâ-yı vâ’iz-i şehrün kıyâfetin/Dönmiş cemâl-i rûzeye ol âşinâ-yı ‘îd".
37 "Semen mesâbesi bir pîrehenle kalmış idi/Giyindi gül gibi erbâb-ı tekye-i tecrîd".
38 "Aks-i nûr-ı behcet-i hurşîd-i rûy-i şâhdan/Geyse dîvân ehli hep bir tâze hil‘at subh-dem".
39 "Biçinmiş bâğlar iydiyye cümle fıstıkıy atlas/Sarınmış başa neftî şâlini serv-i hırâmânı".
40 "Beyâzlar yakışur yâre ‘îdde nitekim/Vezîr-i a‘zama dibâ-yı zer-nigâr-ı sefîd".
41 "Gümüş renginde bir dîbâ biçinmiş cedvel-i sîmîn/Ve lâkin hâre gibi mevci var şeffâf-u nûrânî".
42 "Dikmiş o şûha sûzenî gülli ne hoş kabâ/Mahfûz-ı dîde-i bed-i agyâr ola diken".
43 "Benekli bir kabâ-yı âsmân-gûnı olup lâbis/Kevâkibden ‘aceb eşkûfe-zâr olmuşdı endâmı".
44 "Giyindi tâze nihâlân libâs-ı ‘îdâne/Şanndı başına her gonce âteşîn destâr".
45 "Ol kec-külâh-ı fitneye taklîd idüp hilâl/Bayram pûrı sâdecik itmiş berây-ı ‘îd".
46 "Virince mâşıta ruhsâr-ı yâre zînet-i îd/Şikenc-i turreye sarmışdı şâne-i teşdîd".
47 "O çevresindeki zer-halka bend-i zencîri/İder kim olsa mahabbet kılâdesin taklîd".
48 "Şafak-u-mâhı gören şöyle sanur kim zen-i dehr/Pâyına yakdı hınâ sâkına dakdı halhal".
49 "Eylemiş terkîb-i cism-i pâkine âmîhte/Lem'a-i dâniş fürûg-ı dil safâ-yı cevheri".
50 "Degüldür câ-be-câ dâg-ı dil-i kurbâniyân-ı 'aşk/O hûn-âlûdegî nakş-ı hınâ-yı îd-i kurbândır".
51 "Medd-i âha virdi sevdâ-yı visalün şu'le san/Oldı kandîl-i menâr âmâde âyd ahşâmına".
52 "Gördi kim uçmağa döndi dürlü zînetle zemîn/Yire uçmak kasdına açdı o dem şeh-per hilâl".
53 "Şabâh olınca ilâhîye sokdılar rindi/Müte’ezzinân-i şeb-i îd virdiler temcîd".
54 "‘Ale's-sabâh salâlar virildi hîç degül/Şâbûh-ı İdde mazlûm-ı tevbe oldı şehîd".
55 "Sûre-i Feth okuyup üstine üfürse sabâ/Açılup dergâh-ı şâh itse kerâmet subh-dem".
56 "Mihr-ile meh meş'al-i efrûz-ı der-i dîvân olup/Âyet-i Nûr u Duhan itse kırâ’et subh-dem".
57 "Sanmanuz gül-gûn şafak oldu ufukdan âşikâr/Îd içün çarh-ı felek sevrini kurbân eyledi".
58 "Bu cây-ı gamze kim tîğ-ı kazâ-yı îd-i kurbândır/Sever öyle anunçün dil fedâ-yı îd-i kurbândır".
59 "Nev'iyâ eyle ducâ vakt-i sabâh-ı Îddür/Çün olur dirler ducâ makbûl-ı Hazret subh-dem".
60 "Olup bu faslda gülşen nümûne-i câmi'/Okur menâbir-i gülşende hutbe bülbül-i zâr".
61 "Hutbe-i medh okudı ise devletüne nola kim/Minber-i gerdûndan dikdi râyet-i nûrânî-ı îd".
62 "Toldı câmi'ler yine âvâze-i tekbîr ile/Cem' olup bayrâm yirine geldi hep erkân-ı ‘îd
63 "Ya'nî veliyy-i ni'metün âsitânına/Silk-i le+âl-i tehniyeti eyleye nisâr".
64 "Şalındırmak hümâ-yı maksadı çengâle âsândır/Dahı bâz-ı celâli açmadın şehbâl-i ikdâmı".
65 "Hep Ka'be-i kûyünde olan nâle-i 'uşşâk/Âheng-i Hicâz-ile ser-âgâz-ı nevâdur".
66 "Tutsun cihânı debdebe-i tabl-ı haşmetin/Olsun felekte devlet-ü câhın cihan cihan".
67 "Oturmuş taht-gâh-ı subha pür-şevket mehâbetle/Dizilmiş karşısında Zühre vü Bercîs ü Behrâmı".
68 "İdüp tertîb-i dîvan pâdişehe nazm-ı umûr itsün/Vücûdun ana rûh-ı ma'nî-i beytü'l-kasîd olsun Müderrisler gelüp bûs eylesünler zeyl-i ihsânun/Senün zât-ı şerîfün zîb-i sadr-ı dâd u dîd olsun"
69 "Kuruldu taht-ı âlî-baht tarz-ı dil-pesend üzre/Döşendi pîş-gâha ol murassa' ferş-i hâkaanî".
70 "Hezârân ziyb-ü ziynet sad hezâran ferr-ü şevketle/Cülûs etti çıkıp dehrin şehenşâh-ı cihan-bânı".
71 "Cihâna bir tanîn-i şevk erdi kim zuhûrunda/Sipihrin hâne-i tanbûr imiş gûyâ der ü bâmı".
72 "Yesârında durup şehzâdegân izz-ü saâdetle/Sipihr-i haşmetin her biri oldu mihr-i tâbânı".
73 "Fürûg-ı subh-ı ‘îd-âsâ tırâz-ı sadr-ı ikbâl ol/Cihâna bûsiş-i dâmân-ı lutfun iftihâr olsun".
74 "Gûşe gûşe ‘îd-gâh-ı dehre zînet virdi halk/Zâhir oldı her tarafdan şöhret-i 'ünvân-ı ‘îd".
75 "Fütâdeler ser-i râhında 'arz-ı hâle turur/Be-hem-resîde saf-ı satr-ı der-kenâr gibi".
76 "Yetişmeseydi fakire nevâl-i ihsânun/Ne taşlar yedirürdi bu rûzgâr-ı şedîd".
77 "Simât-ı himmetün hân-ı Halîlu'llâh gibi mebsût/Nevâl-ı refetünden halk-ı 'âlem müstefîd olsun".
78 "Dökülsün hân-ı ihsânun Halîl-âsâ cenâbunda/Simâtun bî-kerân u nân u ni’met bî-şümâr olsun".
79 "Yanık yüreklere su sepdi şerbet-i mînâ/Ciger harâretini savmun eylede tebrîd".
80 "Şerbet-i sâff-ı ni'amdur şimdi hep mebzûl olan/Gam yime yokdur bu 'âm-ı pür-keremde âlây-ı ‘îd".
81 "Pür etsin cevher-i maksûd ceyb ü dâmen-i dehri/Kef-i deryâ-nevâl-i himmetin gevher-nisâr olsun".
82 "Olup atâsına mahzar o Sadr-ı zî şânın/Bu îyd her kese şevk-âver-ü saîd oldu".
83 "Zülâl-i mekremetün itdi 'âlemi ihyâ/Füyûz-ı ebr-i güher-zây-ı nev-bahâr gibi".
84 "İltifatınla edersem 'îd-ber-bâlâ-yı 'îd/Neşve-i lutfunla def eylerse dil derd-i seri".
85 "Benüm yolında kurbân olduğum devletlü sultânum/Nigâh-ı iltifâtun bendene 'ıyd-i cedîd olsun".
86 "Efendim şâ'irim sihr-âferînim itibârım yok/Bana bir rütbe-i hâric kerem kıl itibâr olsun. Ru’ûs ile beni bir belli başlı âdem et şimdi/Ser-i bî-servet ü sâmâna tâc-ı iftihâr olsun Efendim Haşmet'i ser-menzil-i tedrîse vâsıl kıl/Bu kerr ü ferr-i 'örf ü üst ile eşheb-süvâr olsun Olursun dâhil-i Şahn-ı 'inâyet hîç elem çekme/Du'â-yı devletiyle dil hemân evkât-güzâr olsun Hemîşe mâh-ı pertev-bahş-ı 'îd-i pür-safâ-âsâ/Fürûğ-ı kevkeb-i ikbâli günden âşikâr olsun"
87 "Nâ’il-i bülğa-i nâcîz-i ma'âş eyle beni/İtdi ahvâlümi tengî-i ta'ayyün ihlâl".
88 "Âşıka ihsân ise maksûd elünde dostum/Dest-bûsundur muhassal Bâkîye ihsân-ı 'îd".
89 "Bu hidmetün edâsına ben kâdir olmadum/İtsem 'aceb mi lutfun ümîdiyle i'tizâr".
90 "Şi'r-i Bâkî'yi salardum cür“a gibi ayağa/Başuma toğsa benüm de mihr-i devlet subh-dem".
91 Şabâh-ı 'îd gelüp gülşene meserret ile/İder musâfaha ezhâr ile nesîm-i bahâr".
92 "Dest-bûs-ı yâra pâdâş olsa da peygâm-ı 'îd/Derd-i serdir âşıka hengâme-i eyyâm-ı îd"
93 "Nakd-i zer lâzım hem-âğûşî-i vasl-ı dilbere/Yohsa fursat-cûy-ı vasl olma cihânda serserî".
94 "İdüp hem anı siyeh dest-mâl-i zerrîn-bâf/Virürdi hem kef-i Nâhîde ber-güzâr gibi".
95 "Sâkıyâ rıtl-ı girân eksük gerekmez aradan/Yahşı ağırlanmak ister hâsılı mihmân-ı 'îd".
96 "Va'de-i vaslın işitdüm şâdlıkdan ağladum/Ol şeker-rîz oldı ben oldum gül-âb-efşân-ı 'îd".
97 "Min-ba'd ağır kahvelere eger var ise ancak/Ya tevbe yahod şübhen ile bâde-keşandur".
98 "Tehî zücâce-i sıbyâna sükkerî şerbet/Bize 'akîde-i ezvâk ü meşreb-i tevhîd".
99 "Bayram hediyesi olarak kızıl akidenin verildiği/Neşât-bahş ü latîf ü mümessek ü memhûr".
100 "Ülfete cevan gibi güzel seyrine gitdi/Gel 'ıydgehe eyle temâşâ-yı zemâne".
101 "Husûsen gül-'izâr u serv-kadd ü ğonce-femlerle/Müzeyyen her taraf mânende-i gülzâr-ı meVâdır".
102 "Hûbân açıldı ğonça-sıfat güldi her taraf/Nâlân olunca bülbül-i nâzük-nevâ-yı 'îd".
103 "Ka'be-veş mestûr olan dilberler oldu âşikâr/Nûr görmüş hâcî-veş 'uşşâkı nâlân eyledi".
104 "Gül-ruhlar ile cennete döndi mesîreler/Bulsa 'aceb revnak u zîver bahâr u 'îd".
105 "Semend-i nâz ile yügrük cevânlar seyre çıksunlar/Pür olsun hûblarla At meydânı Sitanbul'un".
106 "Husûsa hazret-i Eyyûb ile meydân-ı Top-hâne/Birer takrîb ile elbette cezb eyler cüvânânı".
107 "Firâz-ı Üsküdâr'ın bu'du vardır gerçi ammâ kim/Yine inkâr olunmaz Hak bu kim anın da seyrânı".
108 "Şehsüvâr-ı dîn ü devletdür semend-i tâz ile/Îdgâhı seyr idüp kıla yine seyrân-ı 'îd".
109 "Kasr-ı Cinân'a azmedelim sevdiğim dedim/Ol hûr veş dedi ne durursun aman heman".
110 "Havzın safâsını edemem hiç sana beyan/Düştük bu gün o şûh ile zevrakte yan be yan".
111 "Yine iydiyye bahşişler verip fevvâre-i dil-cû/Demâdem etmede etrâf-ı havza sîm-efşânî".
112 "Birbirinden olmada hûbân yine gül-çîn-i 'îd/'Âşıka olsun mübârek hasret-i câvid-i 'îd".
113 "Ağyâr koltuğında o şûhun vebâ gibi/Dil-hastegân-ı 'ışka mübârek belâ-yı 'îd".
114 "Bu neş’e ile ben dahı destârı kec itdüm/Mânend-i hilâl-i tarab-efzâ-yı zemâne Mestâne hırâm eyleyerek yollara düşdüm/Bî-minnet-i keyfiyet-i sahbâ-yı zemâne"
115 "Herkes kadem-be-vâdî-i her kûçe-i ümîd/Ben serseri-revende-i sahn-ı fezâ-yı 'îd".
116 "Böyle bulmuşken şeref gün yüzlülerle 'îd-gâh/Tâli'üm zulmü bana bî-hadd-ü pâyân eyledi".
117 "'Îd-gâhda ben de cân atdım güzel seyrânına/Nâz ile reftâr eder gördüm o yerde bir perî Vasfa âğâz edeyim bu matla'-ı ğarrâ ile/Gördügüm o mâh-peyker dilber-i hat-âveri Nev-hatânın pür-halâvet bûse-i cân-perveri/Cümleden şîrîndir Şâm'ın nebât-ı sükkeri".
118 "Rûz-ı 'îd irdi gelün 'işrete âğâz idelüm/Dün harâm idi yeme içme bu gün oldı halâl.
119 "Bâde iç kim şâhid-i 'îdi ziyâfet itmege/Oldı gökde nukl encüm mey şafak sâğar hilâl".
120 "Bu fasılda girye eyler yok meger ol kimse kim/Mest iken meclisde gûş-ı nağme-i 'avvâd ider".
121 "Âğaz idince mutrib-i hoş-gûy-i nây-i 'îd/Dûlâb-ı çarhı raksa getürdi sadâ-yı 'îd".
122 "Bezm-i hâss-ı ma'nîde bu şevk ile rakkâs olup/Hâme-i dil-keş-nevâ bir şi'r-i ter inşâd ider".
123 "Şûr-ı felegi dâdre-i sûr sanurlar/Nâhîd o kadar perde-bîrûn nağme-keşândur".
124 "Atdı erbâb-ı ta'assub velî seng-i ta'nı/Varsa dîvâne ile kaldı nizâ’-ı etfâl".
125 "Şakın idüp yine seyr-i salıncağı dolâb/O serv-i nâzı salındurmasun rakîb-i pelîd".
126 "Döner hurşîd-i 'âlem-tâbına gerdûn-ı gerdânun/Binüp dolaba her bir mâh-ı tâbânı Sitanbul'un".
127 Ahmet Talat Onay, yumurta uçurulmasıyla ilgili "Yumurta iğne ile delinip içini boşalttıktan sonra deliğini bal mumu ile kapatarak bir leğen içinde güneşe konulursa harâret tesiriyle -leğen kızdıkça- havaya doğru yükselirmiş. Hatta İran hünkârlarından biri bir devekuşu yumurtasına oklar bağlayarak uçurmuş imiş" şeklinde bilgi vermektedir (Onay 1992: 439).
128 "Ey sâde-dil âvîze olan tâk-ı sipihre/Zann itme ola ğurre-i beyzâ-yı zemâne".
129 "Niyyet-i meydân-ı 'îd itmiş seher ol âfitâb/Mâh götürmiş yanınca 'anberîn çevgân-ı 'îd".
130 "Günün günden yeg olsun 'ıyd ü Kadr itsün şeb ü rûzun/Hudâ-yı zü'l-minen kim 'âleme cârîdür ahkâmı".
131 "Ey Sadr-ı muhterem ede Hak îyd her günün/Vasfında ola böyle Nedîmâ şeker-feşan".
132 "Nizâm-ı 'âlem ol tursun cihân turdukça dîvânun/Senün vasfun benüm nazmum okunsun yâdigâr olsun" "Mübârek eylesün Mevlâ sana bu îd-i kurbânı /Dahı devründe böyle 'îd-i kurbân sad hezâr olsun".

Kaynaklar

1. Ahmed Paşa (1966), Ahmed Paşa Divanı, (hzl. Ali Nihad Tarlan), İstanbul: MEB Yay.
2. Antakyalı Münîf (1999), Antakyalı Münîf Divanı, (hzl. Sabahattin Küçük), Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
3. Bâkî (1994), BâkîDîvânı, Tenkitli Basım, (hzl. Sabahattin Küçük), Ankara: TDK Yay.
4. Cevrî (1981), Cevrî-Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Divanının Tenkidli Metni, (hzl. Hüseyin Ayan), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yay.
5. Cinânî (1994), Cinânî, Hayatı, Eserleri Dîvânının Tenkildi Metni, (hzl. Cihan Okuyucu), Ankara: TDK Yay.
6. Devellioğlu, Ferit (1986), Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi.
7. Enderunlu Vâsıf (yıl:?), Enderunlu Vâsıf Divanı, (hzl. Rahşan Gürel), İstanbul: Kitabevi Yay.
8. Fehîm-i Kadîm (1991), Fehim-i Kadîm Hayatı, Sanatı, Dîvâni ve Metnin Bugünkü Türkçesi, (hzl. Tahir Üzgör), Ankara: AKM Yay.
9. Fuzûlî (1990), FuzûlîDivanı, (hzl. Kenan Akyüz vd.), Ankara: Akçağ Yay.
10. Haşmet (1994), Haşmet Külliyatı, Dîvân, Senedü'ş-şu'arâ, Vilâdet-nâme (Sûr-nâme), İntisâbü'lMülûk (Hâb-nâme), (hzl. Mehmet Arslan, İ. Hakkı Aksoyak), Sivas: Dilek Matbaacılık.
11. Hayâlî (1945), HayâlîBey Divanı, (hzl. Ali Nihad Tarlan), İstanbul: MEB Yay.
12. Mesihî (1995), MesîhîDivanı, (hzl. Mine Mengi), Ankara: AKM Yay.
13. Nâ’ilî (1990), Nâ'ilîDivanı, (hzl. Haluk İpekten), Ankara: Akçağ Yay.
14. Nâbî (1997), NâbîDîvânı, (hzl. Ali Fuat Bilkan), İstanbul: MEB Yay.
15. Necâtî (1997), Necati Beg Divanı, (hzl. Ali Nihad Tarlan), İstanbul: MEB Yay.
16. Nedîm (1972), Nedîm Divanı, (hzl. Abdülbâki Gölpınarlı), İstanbul: İnkılâp ve Aka Kitabevleri Yay.
17. Nef'î (1993), NefîDîvânı, (hzl. Metin Akkuş), Ankara: .Akçağ Yay.
18. Nev'î (1977), Nevî Divan, Tenkidli Basım, (hzl. Mertol Tanyeri, M. Ali Tanyeri), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fak. Yay.
19. Neylî (2005), Neylîve Dîvânı, (hzl. Sadık Erdem), Ankara: AKM Yay.
20. Onay, Ahmet Talat (2007), Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü, (hzl. Cemal Kurnaz), Ankara: TDV Yay.
21. Sâbit (1991), Bosnalı Alaeddin Sabit, Divan, (hzl. Turgut Karacan), Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yay.
22. Seyyid Vehbî (1991), Seyyid Vehbî ve Divanının Karşılaştırılmalı Metni, (hzl. Hamit Dikmen), Ankara: AÜSBE Doktora Tezi.
23. Şeyh Gâlib (1993), Şeyh Gâlib (Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri, Şiirlerinin Umûmî Tahlîli ve Divânın Tenkidli Metni), (hzl. Naci Okçu), Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
24. Şeyhülislâm Es'ad (1997), Şeyhülislâm Es'ad ve Dîvânı, (hzl. Muhammet Nur Doğan), İstanbul: MEB Yay.
25. Şeyhülislâm Yahyâ (2001), Şeyhülislâm Yahyâ Divânı, Tenkitli Metin, (hzl. Hasan Kavruk), Ankara: MEB Yay.
26. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1977), "Bayram", İstanbul: Dergah Yay., C.1, s.361-364 .