Tarih İncelemelerinde Arazi Araştırması ve Harita Kullanımı

Özet

Dünyada tarih araştırmalarındaki gelişmelere bağlı olarak, son yıllarda gecikmeli de olsa bazı yeni yöntem ve fikirler ülkemize de girmeye başlamıştır. Biraz da sadece vesikalara bağlı kalınarak yapılan tarih incelemelerinin açmazlarının çözüm arayışları neticesinde ülkemize giren bu yöntemlerden biri 'arazi/mekan' araştırmalarıdır. Bu bağlamda son yıllarda mekanda araştırılan konulardan biri durumundaki sözlü tarih konusunda epey bir gelişme yaşanırken, ne yazık ki mekanda bulunabilecek diğer konular biraz ihmal edilmiştir.

Araziden/mekandan toplanacak topografik, toponimik, arkeolojik ve diğer bazı konulardaki verilerin tarihçilere yeni ufuklar açacağı kesindir. Bu şekilde yeni açılımlar sağlayabilecek arazi araştırması, hem çalışmadaki vesika kaynaklı açmazları aşmak ve hem de çalışmayı zenginleştirmek adına oldukça önemlidir. Sadece coğrafyacıların değil, sanat tarihi, sosyoloji, jeoloji, botanik ve daha birçok bilim dalı için vazgeçilmez karakterdeki arazi araştırması tarihçiler için de bir o kadar önemlidir.

İşte bu çalışmada, tarihi incelemelerde arazi araştırmasının önemi vurgulanarak, arazide bulunabilecek veriler kısaca değerlendirilmektedir. Tabii, arazi araştırmasının doğal bir sonucu ve vasıtası olarak harita konusuna da girilmekte, tarihi araştırmalarda mutlak surette haritanın kullanılması tavsiye edilmektedir. Harita kullanımı ifadesi iki boyutlu olup, bir taraftan araziye çıkarken mutlaka o sahanın ayrıntılı haritaları ile gidilmesi; diğer taraftan da araştırma tamamlandıktan sonra konuya uygun yeni bir harita üretilmesini kapsamaktadır.

1 Bu toplantı sonuçları, Aynur İlyasoğlu ve Gülay Kayacan tarafından hazırlanarak 2006 Aralık ayında Tarih Vakfı Yurt yayınları arasında basılmıştır.
2 P. Thompson (1999), Geçmişin Sesi Sözlü Tarih, Tarih Vakfı Yurt yayınları, İstanbul.
3 S. Caunce (2001), Sözlü Tarih ve Yerel Tarihçi, Tarih Vakfı Yurt yayınları, İstanbul.
4 E. Danacıoğlu (2002), Geçmişin İzleri, Tarih Vakfı Yurt yayınları, İstanbul.
5 M. S. Kütükoğlu (1997), Tarih Araştırmalarında Usül, s. 3-4.
6 Ş. Oruç-H. Tokcan-H. Demirkaya (2006), Osmanlı Dönemi Coğrafya ve Coğrafya Öğretimi, s. 66.
7 H. İ. Taş (2005), “Coğrafya Eğitiminde Görselleştirmeninin Önemi: Mekansal Algılamaya Pedagojik Bir Bakış”, s. 337.
8 O. Gümüşçü-A. Balcıoğulları (2006), Coğrafyaya Giriş, s. 194.
9 H. İ. Taş (2005), “Coğrafya Eğitiminde Görselleştirmeninin Önemi: Mekansal Algılamaya Pedagojik Bir Bakış”, s. 337.
10 H. İ. Taş (2005), “Coğrafya Eğitiminde Görselleştirmeninin Önemi: Mekansal Algılamaya Pedagojik Bir Bakış”, s. 340.
11 Fazla bilgi için bkz: H. Doğanay (1993), Coğrafyada Metodoloji, s. 16-17; M. S. Kütükoğlu. (1997), Tarih Araştırmalarında Usül, s. 75 ve ayrıca O. Gümüşçü. (2006), Tarihi Coğrafya, s. 305-307.
12 Y. Tuan (2005), “Mekan ve Yer: Humanist Perspektif”, s. 127-131.
13 F. Braudel hakkında fazla bilgi için bkz: S. Kızılçelik (2004), Sosyal Bilimleri Yeniden Yapılandırmak, s. 139-154.
14 Annales Okulu hakkında fazla bilgi için bkz: P. Burke (2002), Annales Okulu: Fransız Tarih Devrimi, Doğu Batı Yayınları, İstanbul; S. Kızılçelik (2004), Sosyal Bilimleri Yeniden Yapılandırmak, s. 119- 138.
15 P. Burke (1994), Tarih ve Toplumsal Kuram, s. 15-16.
16 S. Kızılçelik (2004), Sosyal Bilimleri Yeniden Yapılandırmak, s. 132.
17 G. Duby’den aktaran S. Kızılçelik (2004), Sosyal Bilimleri Yeniden Yapılandırmak, s. 132-133.
18 F. Braudel (1993), II. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası I, s. 33-426.
19 S. Faroqhi (1976), “Anadolu İskanı ile Terkedilmiş Köyler Sorunu”, s. 296.
20 M.A. Kılıçbay (1995), “Önsöz”, Ortaçağ İnsanları ve Kültürü içinde, s. 7.
21 G. Duby (1995), Ortaçağ İnsanları ve Kültürü, s. 152.
22 P. Burke (1994), Tarih ve Toplumsal Kuram, s. 17-18.
23 İ. Müteferrika (1995), İbrahim Müteferrika ve Usülü’l-Hikem fi Nizami’l-Ümem, s. 88-91.
24 Müteferrika ile ilgili kitabında bu konuya ayrıca değinen bir araştırmacı için bkz: O. Sabev (2006), İbrahim Müteferrika ya da İlk Osmanlı Matbaa Serüveni (1726-1746), s. 260-261.
25 G. Duby (1995), Ortaçağ İnsanları ve Kültürü, s. 243.
26 H. Jager (1969), Historische Geographie, s. 15-25.
27 O. Özel-M. Öz (2000), “Giriş”, Söğüt’ten İstanbul’a, s. 15-16.
28 Bu konuda bkz: R. Kaplanoğlu (2000), Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, s. 11-14.
29 O. Gümüşçü (2006), Tarihi Coğrafya, s. 305-308.
30 H. İnalcık (2000), “İlk Osmanlı Menakibname Rivayetlerinin Niteliği Üzerinde”, s. 9-14.
31 http://www.yapi.com.tr/turkce/Haber_detay.asp?NewsID=3655.
32 Bu konuda fazla bilgi için bkz: Uzi Baram-Lynda Carroll (2004) Osmanlı Arekolojisi, Kitap Yayınevi, İstanbul.
33 R. Kaplanoğlu (2000), Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, s. 15.
34 R. Kaplanoğlu (2000), Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, s. 76-77.
35 R. Kaplanoğlu (2000), Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, s. 77-78.
36 O. Gümüşçü (2006), Tarihi Coğrafya, s. 305-307.
37 Hatta günümüzde, artık arazide yapılacak gözlem ve araştırmalar, sadece bir disiplinden bilim adamlarının işi olmaktan çıkmıştır. Topografik delillerin, konuyla ilgili yazılı kanıtlarla desteklenen arkeolojik bulgularla birbirine bağlanması, tarihi coğrafyacılardan olduğu kadar arkeologlardan, tarihçilerden, yer adı uzmanlarından da yapılacak katkılarla artık, Orta Çağ köyleri gibi son çıkan ilgili yayınlarda da belirtildiği üzere, oldukça disiplinler arası bir iş haline gelmiştir. Fazla bilgi için bkz: J. D. Hamshere (1987), “Data Sources in Historical Geography”, s. 54.
38 H. Tunçel (2001), “Coğrafya Çalışmalarında Konu Seçimi”, s. 94.
39 E. Tümertekin-N. Özgüç (2002), Beşeri Coğrafya, s 102.
40 Z. V. Togan (1985), Tarihte Usül, Enderun Kitabevi, İstanbul.
41 M. Kütükoğlu (1997), Tarih Araştırmalarında Usül, s. 73-75.
42 E. Afyoncu (2003), “Türkiye’de Tahrir Defterlerine Dayalı Çalışmalar Hakkında Bazı Görüşler”, s. 274.
43 Bu şekilde yaptığımız araştırmada birçok durumda sorunu çözen veya işimizi kolaylaştıran örnekler için bkz: O. Gümüşçü (2001), XVI. Yüzyıl Larende (Karaman) Kazasında Yerleşme ve Nüfus, s. 47 vd.
44 E. Afyoncu (2003), “Türkiye’de Tahrir Defterlerine Dayalı Çalışmalar Hakkında Bazı Görüşler”, s. 272.
45 O. Gümüşçü (2006), Tarihi Coğrafya, s. 306.
46 O. Gümüşçü (2006), Tarihi Coğrafya, s. 306-307.
47 O. Gümüşçü (2006), Tarihi Coğrafya, s. 305-307.
48 E. Tümertekin-N. Özgüç (2002), Beşeri Coğrafya, s. 139.
49 E. Tümertekin-N. Özgüç (2002), Beşeri Coğrafya, s. 127.
50 O. Gümüşçü (2001), XVI. Yüzyıl Larende (Karaman) Kazasında Yerleşme ve Nüfus, s. 22-126.
51 Z. V. Togan (1985), Tarihte Usül, s. 64.
52 S. Faroqhi (2001), Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir?, s. 120-125.
53 S. Faroqhi (1999), Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir?, s. 120-125.
54 R. A. Butlin (1993), Historical Geography, s. 89-90.
55 S. Faroqhi (1976), “Anadolu İskanı ile Terkedilmiş Köyler Sorunu”, s. 293-302.
56 S. Faroqhi (1976), “Anadolu İskanı ile Terkedilmiş Köyler Sorunu”, s. 296.
57 O. Gümüşçü (2006), Tarihi Coğrafya, s. 215.
58 Burada kastedilen coğrafya, saha/mekan/arazidir.
59 F. Braudel (1993), II. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası I, s. 35.
60 F. Braudel (1993), II. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası II, s. 670-671.
61 B. Harley-D. Woodward (1987), History of Cartography, s. XVI.
62 O. Gümüşçü (2006), Tarihi Coğrafya, s. 310-311.
63 Fazla bilgi için bkz: Z. V. Togan (1985), Tarihte Usül, s. 125-126.
64 S. Faroqhi (2001), Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir?, s. 22.
65 Ö. L. Barkan (1988), Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri I, s. 2.
66 F. Braudel (1993), II. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası II, s. 695-699.
67 F. Braudel (1993), II. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası I-II, İmge Kitabevi, Ankara.
68 S. Faroqhi (1993), Osmanlıda Kentler ve Kentliler, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
69 İ. Ortaylı (2006), “Önsöz”, Dünya Tarih Atlası içinde, s. V, Doğan Burda Dergi Yayıncılık, İstanbul.
70 Burada, ülkemizdeki bahsedilen eksiklikleri gidermek amacıyla, tarafımızdan önerilen ve TÜBİTAK/SOBAG projesi olarak kabul edilen ‘Açıklamalı Türkiye Tarih Atlası’ isimli bir araştırmayı başlattığımızı ayrıca belirtmek isteriz.
71 F. R. Unat (1993), Tarih Atlası, Kanaat Kitabevi, İstanbul.
72 O. Gümüşçü (2001), XVI. Yüzyıl Larende (Karaman) Kazasında Yerleşme ve Nüfus, 136-142.
73 Bu konuda fazla bilgi için ayrıca yayınlanacak olan şu çalışmamıza bkz: O. Gümüşçü, “The Concept of Village Boundary From the Ottoman Time to Present”, Archivum Ottomanicum.
74 Bu konu Lowry’nin Maçka için yaptığı bir çalışmada çok çarpıcı bir şekilde görülmektedir. Bu eserde sayfa 132’deki harita ile modern Maçka ilçesi sınırları karşılaştırılırsa her ikisinde de belirleyici unsurun Değirmendere Çayı havzasının su bölümü çizgisi olduğu dikkati çeker. H. W. Lowry (1992), “Privilege and Property in Ottoman Maçuka in the Opening Decades of the Tourkokratia: 1461-1553”, s. 132.