Kutadgu Bilig’deki “Tuşı” Çekim Edatı Üzerine

Özet

Türk-İslam medeniyetinin en önemli eserlerinden biri Kutadgu Bilig'dir. Eser bugüne kadar birçok incelemeye konu olsa da metinde hâlen gözden kaçmış, kesin bir sonuca bağlanmamış veya yeniden yorumlanması gereken dil malzemelerinin bulunduğu aşikârdır. Bu yazıda, Kutadgu Bilig'de çekim edatı olarak işletilen "tuşı" (<tuş+ı) sözcüğü üzerinde durulmuştur. Tuşı, eser için hazırlanan İndeks'te "tuş" maddesi altında değerlendirilmiştir. Bu tavır, Türkçenin tarihsel söz varlığındaki bir sözcüğün/yapının fark edilmemesine yol açmıştır. Eserde 22 yerde çekim edatı görevi yüklenen bu sözcük, tuş (=eş, benzer, denk; karşı) sözcüğüne teklik üçüncü kişi iyelik eki getirilerek elde edilmiştir. Sözcüğün dilbilgiselleşmesi sürecinde üzerindeki iyelik ekinin kalıplaşması etkili olmuştur. Tuşı, yalın hâldeki sözcüklerden sonra "gibi", "kadar", "için" anlamlarında, yönelme hâli ekli sözcüklerden sonra ise "karşı/karşılık"anlamındadır. Örnekleri Karahanlı dönemi eserlerinde yoğunlaşan bu sözcüğe bugüne kadar yapılan çalışmalarda araştırmacılar tarafından değinilmemiştir. Dil araştırmalarında böyle bir çekim edatının varlığından söz eden tek çalışma, Yong-Sōng Li'ye ait Türk Dillerinde Sontakılar adlı eserdir. Fakat Li'nin tespitleri hayli eksik olup bu çekim edatının bütün özelliklerini yansıtmamaktadır.