Peyami Safa’nın Tenkit Anlayışı

Özet

Peyami Safa, Milliyet, Kültür Haftası, Ulus, Tasvir-i Efkâr, Cumhuriyet, Kültür Haftası, Türk Düşüncesi gibi gazete ve dergilerde sanat ve edebiyatın birçok meselesine dair yazılar kaleme almıştır. Bu konular genellikle edebiyat- kültür, edebiyat-felsefe ilişkisi, edebiyatın gayesi, sanatta millîlik, memleket edebiyatı, şaheser tanımı, edebiyat akımları, romanın mahiyeti, şiirin mahiyeti, şiirde mana vb. şeklindedir. Söz konusu yazılardan yola çıkılarak ve mümkün olduğunca kitap olarak yayımlanmamış yazılarına da ulaşılarak Peyami Safa'nın tenkit anlayışı, Türk edebiyatındaki tenkit geleneği içerisinde eleştiri tipleri ile bağlantılar kurularak değerlendirilmeye çalışılmıştır.

1 Peyami Safa, Sanat Edebiyat Tenkit, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1979, 367 s. Ergun Göze, yazarın tenkit yazılarını, aynı adla ilk kez 1970 senesinde bir araya getirmiştir: Sanat Edebiyat Tenkit, Ötüken Yay., İstanbul:1970, 210+VI s. Sanat Edebiyat Tenkit’in son neşrinde ilk neşrinden farklı olarak bazı yazılar ve bölümler çıkarılmış veya ilave edilmiştir. Biz bu farklılıkları da dikkate aldık.
2 Safa, Peyami, Yazarlar, Sanatçılar, Meşhurlar, Ötüken Yay., İstanbul 1976, 264 s.
3 Tekin, Mehmet, Peyami Safa Söyleşiler, Çizgi Kitabevi, Konya 2003, 142 s.
4 Göze, Ergun, Peyami Safa Nazım Hikmet Kavgası, Yağmur Yay., İstanbul 1969, 296 s.
5 Peyami Safa’nın tenkit faaliyetlerini “teorik yazılar” ve “pratik tenkit” şeklinde ikiye ayırarak incelerken Bilge Ercilasun’un Servet-i Fünun Edebî Tenkit’indeki plandan faydalandık. Ercilasun, söz konusu dönemin tenkidini Rene Wellek’ten gelen bir anlayışla “nazarî” ve “tatbikî tenkit” olmak üzere iki başlık altında değerlendirmiştir. Bkz. Bilge Ercilasun, Servet-i Fünun’da Edebî Tenkit, MEB Yay., Ankara 1994, 284 s.
6 Bilge Ercilasun, Servet-i Fünun’da Edebî Tenkit, Ankara 1981, s.9.
7 Sanat Edebiyat Tenkit, s. 32.
8 “Yazı Dili ve Edebî Dil”, Sanat Edebiyat Tenkit, s.169.
9 Bkz. “Boyalı Cümle”, Sanat Edebiyat Tenkit, s. 162-163.
10 Ayrıntılı bilgi için bkz. Tekin, Mehmet, Peyami Safa’nın Roman Sanatı ve Romanları Üzerine Bir Araştırma, Konya 1990, 179 s.
11 Bu yazılar için bkz. Sanat Edebiyat Tenkit, ss.213-247.
12 Peyami Safa yukarıda özetlemeye çalıştığımız düşüncelerini, 6 Mayıs 1936’da Kültür Haftası’nda yayımlanan “Roman ve Biyografi” başlıklı yazısında dile getirmiştir. Bu tarihten itibaren Türk romanı, aralarında kendi romanları Matmazel Noraliya’nın Koltuğu (1949), Yalnızız (1951)’ın bulunduğu A. Hamdi Tanpınar’ın Huzur (??), Saatleri Ayarlama Enstitüsü (??), Oğuz Atay’ın Tutunamayanlar (??) vb. gibi örnekleriyle Peyami Safa’nın özlemini çektiği bir aşamaya gelmiştir.
13 “Roman Tekniği”, Sanat Edebiyat Tenkit, ss.227-229.
14 “Roman-Buhranı ve Meseleleri”, Sanat Edebiyat Tenkit, s. 229.
15 Sanat Edebiyat Tenkit, ss.344-345.
16 “Edebiyatımız Belediyesizdir”, Sanat Edebiyat Tenkit, s. 101-105.
17 Sanat Edebiyat Tenkit, s. 141.
18 Sanat Edebiyat Tenkit, ss. 141-146.
19 Sanat Edebiyat Tenkit, ss.130-132.
20 “Okuyucu ve Romancı”, Sanat Edebiyat Tenkit, ss.222-226.
21 Bkz. “Roman-Buhranı ve Meseleleri”, ss.229-242.
22 “Şiir Üzerine Düşünceler”, Sanat Edebiyat Tenkit, ss. 256-262.
23 Sanat Edebiyat Tenkit, ss. 207-209.
24 “Üslûp Çalışmaları”, Sanat Edebiyat Tenkit, ss.174-183.
25 “Tenkide Dair Münakaşa”, Sanat Edebiyat Tenkit, ss.331-335.
26 Bkz. Ergun Göze, Peyami Safa-Nazım Hikmet Kavgası, s.142.
27 “Edebiyatımızda Değer Karmaşası”, Sanat Edebiyat Tenkit, ss.346-348.
28 Peyami Safa Nazım Hikmet Kavgası, s.104-110.
29 Bkz. Beşir Ayvazoğlu, Peyami Hayatı Sanatı Felsefesi Dramı, İstanbul 1998, ss.109-127.
30 Bkz. Ayvazoğlu, Beşir, age., ss.126-127.
31 Safa, Peyami, “Haşim’in Dostluğu ve Düşmanlığı”, Yedigün, Ahmet Haşim Nüshası, nr.15, 21 Haziran 1933, s.5.
32 Sanat Edebiyat Tenkit, s. 11.
33 “Edebiyatta Sadelik”, Sanat Edebiyat Tenkit, s.174.
34 Bkz. “İyi Yazı Kötü Yazı”, Sanat Edebiyat Tenkit, s. 151-154.
35 Sanat Edebiyat Tenkit, s. 25.
36 Örneğin “Haşarılar Bir Sıska Çocuğa Ne Yaptılar?” için bkz. Halkın Sesi, nr. 3194, 19 Temmuz 1937.
37 Bkz. “Ecnebi Dil Tedrisi” (Halkın Sesi, nr.2889, 14 Eylül 1936) yazısında “Cumhuriyet’ten alınmıştır” ibaresi bulunmaktadır.