Atabek Ayaz ve Figürlü Bezemeleriyle Denizli Çardak Han

Özet

Bu makalede Denizli ilinin Çardak ilçesinde bulunan Çardak Han'ın banisi Abdullah el-Şihâbi oğlu Reşidü'd-din Ayaz ile Sinop Suru'nun bir bölümünü yaptıran Honaz emiri Esedü'd-din Ayaz el-Gâlibî'nin aynı kişi olduğu, bu kişinin de Konya Alâeddin Camii'nin kitabelerinde adı geçen yapı yöneticisi Atabek Ayaz olabileceği vurgulanmaktadır.

Artuklu çevresinden gelerek Selçuklu Devleti'nin hizmetinde ordu komutanlığı, atabeklik ve yapı yöneticiliği görevlerinde bulunan Atabek Ayaz'ın yetiştiği kültürel ortama dönem kaynakları kullanılarak dikkat çekilen bu çalışmada ayrıca, Çardak Han'ın mimari kuruluşu ve figürlü bezemeleri irdelenmiştir.

Her biri tonoz örtülü beş sahınlı hanların en erken örneği olarak, figürlü bezemeleri ile özgünlük gösteren hanın kapalı bölümünün, daha sonra inşa edilen karma tipteki hanların kapalı bölümlerinden kubbesiz oluşuyla da ayrıldığı belirtilmektedir.

Kitabesinin iki yanındaki birer aslan heykeli ile kapalı bölümünde yer alan boğa başı, iki balık ve sakallı erkek başından oluşan kabartma figürlerin burç ve gezegen sembolü olarak kullanıldıklarına, handa beş gezegen ve üç burç ile temsil edilen bir evren tasavvurunun verildiğine dikkat çekilmektedir.

1 Hanın yönü konusundaki tereddütlerimizi gideren, yapının kapladığı alan ile ada ve parsel numaraları hakkında bilgi veren Çardak Belediyesi Fen İşleri Müdürü Sayın Ramazan Adanalı’ya teşekkür ederiz.
2 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Afyon Karahisar, Sandıklı, Bolvadin, Çay, İsaklı, Manisa, Birgi, Muğla, Milas, Peçin, Denizli, Isparta, Atabey ve Eğirdir’deki Kitabeler ve Sahip, Saruhan, Aydın, Menteşe, İnanç, Hamit Oğulları Hakkında Malûmat, İstanbul 1929, s. 211.
3 Faik Reşit Unat, Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme Kılavuzu, Ankara 1984, s. 42.
4 Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1988, s. 788.
5 İ. Hakkı Uzunçarşılı, a. g. e., s. 211; Claude Cahen, Osmanlıdan Önce Anadolu’da Türkler, İstanbul 1984, s. 242; Zeki Sönmez, Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar, Ankara 1989, s. 16’da, Çardak Han’ın banisinin Esededdin Ayaz bin Abdullah el-Şahabî olduğu belirtilmiştir. Ayrıca bkz. s. 125-126, 204, 211.
6 Çardak Han ile Sinop suruna ait kitabeyi, İ. Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e., s. 210-211’de yayınlanan metinlerden okuyan Anadolu Üniversitesi Türk Dili Öğretim Üyesi Ali Emre Özyıldırım’a çok teşekkür ederiz.
7 Ali Emre Özyıldırım, İ. Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e., s. 211’den okumuştur. Söz konusu kitabe için ayrıca bkz., M. Şakir Ülkütaşır, “Sinop’ta Selçukîler Zamanına Ait Tarihi Eserler”, Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi, V, 1949, s.130.
8 İ. Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitabeleriyle Konya Tarihi, Konya 1964, s. 515.
9 Zeki Sönmez, a. g. e., s. 204.
10 Kurt Erdmann, Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, I., Berlin 1961, s. 61.
11 Claude Cahen, a. g. e., s. 48.
12 H. Grant Crane, “Notes on Saldjuq Architectural Patronage in Thirteenth Century Anatolia”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, XXXVI-I., s. 1-57, s.48.
13 Zafer Bayburtluoğlu, Anadolu’da Selçuklu Dönemi Yapı Sanatçıları, Erzurum 1993, s.119.
14 İbn Bibi, Anadolu Selçukî Devleti Tarihi, Çev: M.N.Gencosman, Ankara 1941, s. 35; İbn Bibi, elEvamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Seçuk Name), I, Çev: Mürsel Öztürk, Ankara 1966, s.82.
15 İbn Bibi, el-Evamirü’l-Ala’iye…I., s. 454’deki dip not.75’de, hükümdara ait meşrubatı korumaya memur edilen kiler hademelerinin amirine sarapsalar denildiği belirtilmektedir.
16 İbn Bibi, a. g. e., s. 454.
17 İbn Bibi, Anadolu Selçukî Devleti Tarihi, s. 180.
18 İbn Bibi, el-Evamirü’l-Ala’iye…II., s. 73-74.
19 Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi, 2.bas. İstanbul 1984, s.438. s.349’deki dip not 38’de, Selçuklu döneminde, Kont stabl kelimesinin Latince kökenli olarak, Emir-i ahûr anlamında kullanıldığı belirtilmektedir.
20 İbn Bibi, Anadolu Selçukî Devleti Tarihi, s.110.; İbn Bibi, el-Evamirü’l-Ala’iye…I., s. 254, 292.
21 İbn Bibi, el-Evamirü’l-Ala’iye …I., s.299.
22 Osman Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul 1993, s.176-177’de, Artuklu hükümdarı Kutbeddin Sökmen’in çok sevdiği Ayaz adlı kölesini kız kardeşi ile evlendirerek kendisine veliaht yaptığı, ölümünün ardından tahta geçen Ayaz’ın vaktiyle köle oluşu nedeniyle tahttan indirildiği anlatılmaktadır.
23 İ. Hakkı Uzunçarşılı, a. g. e., s. 212’de, Konya Alaeddin Camii kitabelerinde adı geçen Ayaz’ın, Hasan Keyf emiri II. Sökmen’in kölesi, damadı ve veliahdı olduğu bilinen Ayaz adlı kişi olabileceği belirtilmektedir.
24 Zafer Bayburtluoğlu, a. g. e., s.119.
25 Yılmaz Önge, “Antalya’daki Selçuklu Çeşmeleri Hakkında Bazı Görüşler”, Antalya IV. Selçuklu Semineri (Bildiriler) 13-14 Mart 1992, Antalya 1993, s. 70-79, s. 72’de yer alan yedi satırlık kitabenin Türkçeye çevirisi şöyle yapılmıştır; “Mü’minlerin emiri’ne öncü olan Kılıç Arslan oğlu Keyhüsrev’in oğlu fetih sahibi büyük sultan, dünya ve dini yücelten Keykubad-Allah şanını yüceltsin, doğu ve batıda bayrağını dalgalandırsın- zamanında ülkelerdeki en hakir insan Ayaz tarafından (alâ-yed-i) 626 yılı aylarında imar edildi”.
26 Canan Parla, I. Alâeddin Keykubad Dönemi Yapılarında Biçim ve Estetik, 3 Cilt, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 1997, I., s. 66-67; II., s. 356’da, Konya Alaeddin Camii’nin Kuzey Cephesinde yer alan kitabelerinden, iki satırlık Arapça kitabe ile nervürlü ve üç dilimli kemerle çevrelenen nişlerde yer alanların metinlerinde Ayaz el-Atabeki ibaresinin bulunduğu belirtilmektedir.
27 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, Ankara 1988, s. 79.
28 Ali Sevim-Yaşar Yücel, Türkiye Tarihi, Fetih, Selçuklu ve Beylikler Dönemi, Ankara 1989., s. 150.
29 İbn Bibi, el-Evamirü’l-Ala’iye …I., s.254’de, Eseddü’d-din Ayaz’ın, I.Gıyase,d-din Keyhüsrev’in hizmetinde bulunarak seferlerde dert, acı ve sıkıntılar çektiği belirtilmektedir.
30 Canan Parla, a.g.e., III., Çizim 120’deki planın yön oku yanlış olduğundan, Çardak Belediyesi Fen İşleri Müdürü Sayın Ramazan Adanalı’dan alınan, yön gösterir paftaya göre hatalı yön düzeltilmiştir.
31 Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde Çardak Han’ın geçirdiği onarımlara yönelik herhangi bir bilgi bulunmadığından, Nilgün Şamasaz, Anadolu Selçuklu Hanlarından Çardak Han ve Akhan, Hacettepe Üniversitesi Basılmamış Lisans Tezi, Ankara 1984 s. 20-21’deki onarım bilgilerinden faydalanılmıştır.
32 Denizli Müzesi tarafından arkeolog Nesrin Karabay’ın başkanlığında 2006 yılında avlulu bölümde temizlik ve kazı yapılmış, kazı sonuçları 2007 yılında yayınlanan bir makaleyle tanıtılmıştır. Kazı Sonuçları için bkz. Kadir Pektaş, “Çardak Han”, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Ankara 2007, s.161-173.
33 Kadir Pektaş, a.g.m., s. 165.
34 Kadir Pektaş, a.g.m., s. 165.
35 Kadir Pektaş, a.g.m., s. 165.
36 Kadir Pektaş, a.g.m., s. 165-166.
37 Kurt Erdmann, a.g.e., s. 61.
38 Kadir Pektaş, a.g.m., s. 167.
39 Kadir Pektaş, a.g.m., s. 167-167.
40 Kurt Erdmann, a.g.e., s. 61.
41 Figürlerin çizimlerini yapan Anadolu Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü doktora öğrencisi Aslı Yalçınkaya’ya çok teşekkür ederiz.
42 Gönül Öney, “Anadolu Selçuk Mimarisinde Boğa Kabartmaları”, Belleten XXXIV, S.133-136, 1970 s.98; Gönül Öney, “Anadolu Selçuklu Sanatında Balık Figürü”, Sanat Tarihi Yıllığı, I-II: s. 147; Emine Naza Dönmez, Anadolu Selçuklu Kervansaraylarındaki Figürlü Süslemenin Değerlendirilmesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1995. s. 6,19, 29, ayrıca, Çizim 41’de koyun başı çizilmiştir.
43 Ahmet Çaycı, Anadolu Selçuklu Sanatı’nda Gezegen ve Burç Tasvirleri, Ankara 2002, s. 57, s. 109’da, bu figürün koyun ya da oğlak başı olabileceği belirtilmiş ve s.188’de yer alan figürü gösteren resmin altına oğlak başı yazılmıştır.
44 Gönül Öney, “Anadolu Selçuk Mimarisinde Arslan Figürü”, Anadolu (Anatolia), XIII-1969, s. 1-41., s. 3’de, yaklaşık 0.75x0.36x0.40 ölçülerindeki, arka gövdelerinin duvara gömülü olan bu heykellerin, kaba bir şekilde işlenmiş yarı gövdeleri açısından istisna teşkil ettikleri, benzer örneklerinin Halep İç Kalesi’nin ikinci portalinde bulunduğu belirtilmiştir.
45 Ahmet Çaycı, a.g.e., s. 12’de, Aslan burcuna ait zaman dilimi 23 Temmuz-22 Ağustos arası olarak belirtilmiştir.
46 Gönül Öney, a.g.m., s. 1.
47 Gönül Öney, a.g.m., s. 39.
48 Gönül Öney, a.g.m., s. 32.
49 Gönül Öney, a.g.m., s. 38.
50 Osman Turan, Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, İstanbul 1941, s. 25.
51 Yaşar Çoruhlu, Türk Mitolojisinin ABC’si, İstanbul 1998, s. 249’daki şemaya bakınız.
52 Ahmet Çaycı, a. g. e., s. 106.
53 Ahmet Çaycı, a. g. e., s. 26.
54 Gönül Öney, “Anadolu Selçuk Mimarisinde Boğa Kabartmaları”, Belleten, XXXIV, 1970, S. 133- 136, s..84’de, boğa ve insan başı kabartmalarında Boğa burcu ile Ay gezegeninin birleşiminin bulunduğu ileri sürülmektedir.
55 Yaşar Çoruhlu, “Türk Sanatı’nda Görülen Boğa (Öküz, İnek) Figürlerinin Sembolizmi”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, 101, 1995, s. 53. Yaşar Çoruhlu, Türk Sanatının ABC’si, s.162.
56 Yaşar Çoruhlu, “Türk Sanatı’ında Görülen Boğa”…s. 54.
57 Ahmet Çaycı, a. g. e., s. 43-44.
58 Canan Parla, “Sivas I. İzzeddin Keykavus Şifahanesi ve Niğde Alâeddin Camii’nin Simge Dili”, Erdem, Eylül 2004, C.14, S. 41, s. 59-77.
59 Gönül Öney, “Anadolu Selçuk Sanatında Balık Figürü”, Sanat Tarihi Yıllığı, 1966-68, İstanbul 1968, s. 142-159.
60 Gönül Öney, a.g.m., s. 158.
61 Ahmet Çaycı, a.g.m., s. 26.
62 Yaşar Çoruhlu, “Türk Sanatında Balık Figürlerinin Sembolizmi”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, 99, 1995, s. 53.
63 Yaşar Çoruhlu, a.g.m., s. 53.
64 Yaşar Çoruhlu, Türk Sanatının ABC’si, s. 102.
65 Yaşar Çoruhlu, a.g.e., s. 103.
66 İbn Bibi, el-Evamirü’l-Ala’iye …I, s. 256.
67 İbn Bibi, el-Evamirü’l-Ala’iye …II, s. 29.
68 Nizami, Hüsrev ve Şirin, Çev: Sabri Sevsevil, İstanbul 1967, s. 100.
69 Nizami, a.g.e., s. 19.
70 Nizami, a.g.e., s. 235.
71 Ahmet Çaycı, a.g.e., s. 94.
72 Ülkü Erginsoy, İslam Maden Sanatının Gelişmesi, İstanbul 1978, s. 173’de, Kitabesine göre aynanın, sahibine şifa getirmesi umuduyla, tılsım gücünü arttırmak için yedi madenin karışımından imal edildiğinin anlaşıldığı belirtilmiş ve kitabe; “bu uğurlu ayna ağız felcini iyileştirecek, doğum sancılarını ve bütün ıstıraplarını dindirecektir” biçiminde okunmuştur.
73 Ahmet Çaycı, a.g.e., s. 94-95.
74 Ahmet Çaycı, a.g.e., s. 94.
75 Stefano Carboni, Following the Stars: Images of the Zodiac in Islamic Art, New York 1997, s. 21.
76 Ahmet Çaycı, a.g.e., s. 33.
77 Zeki Sönmez, a.g.e., s. 126, 222.
78 René Guénon, İslam Maneviyatı ve Taoculuğa Toplubakış, İstanbul 1989, s. 65.
79 Hüseyin Nasr, İslam’da Düşünce ve Hayat, İstanbul 1964, s. 196.
80 Ahmet Çaycı, a.g.e., s. 79.