İsmail Müştak Mayakon’un Atatürk’ün Sofrasında Tuttuğu Notlar

Atatürk’ün sofrası, çoğu zaman bir yemek davetinin dışında devlet adamlarının, bilim insanlarının, dilcilerin, tarihçilerin ve sanatçıların bir araya geldikleri, ülke ve dünya sorunlarını, çağdaş gelişmeleri, felsefî ve bilimsel konuları konuşup tartıştıkları akademik bir ortam, adeta bir Fikir Meclisi (Yöntem 1962: 53) idi. Atatürk böyle bir ortamda, sofrasındaki davetlilerle pek çok konuyu enine boyuna tartışıyor, katılımcıları dikkatle dinledikten sonra, kendi görüşlerini de katarak konuşulanlardan bir senteze gidiyordu. İsmet İnönü’nün dikkati çektiği gibi, “hiç beklenmedik bir zamanda bilim, siyaset yahut herhangi bir konu üzerinde yetki ve güvenle fikir alış verişi Atatürk’e özgü bir kudret ve yetenekti” (İnönü 1946: 1). Onun sofrasında bulunan dönemin tanınmış gazetecisi İsmail Müştak Mayakon¹ genellikle bu tartışmaları, önünde kağıt, kalem dikkatle izliyor ve çoğu kez Atatürk’ün izniyle notlar alıyordu (Kocatürk 2005: 217-218).

İsmail Müştak Mayakon, Atatürk’ün son yıllarında sofrada tuttuğu notlardan bir bölümünü –büyük olasılıkla Atatürk’ün direktifleriyle– Türk Tarih Kurumu ve Türk Dil Kurumu yayın organlarında yayınlanmak üzere hazırladı. Ardından, daktilo edilmiş bu metinleri üyesi bulunduğu Türk Tarih Kurumu ve Türk Dil Kurumu yöneticilerine teslim etti. Bu yazıların bir bölümü bazı konuşmalara tanık olan dönemin Türk Tarih Kurumu As Başkanı Prof. Dr. Afet İnan tarafından söz konusu kurumun yayın organı Belleten’de yayımlandı.

Bu yazımız ekinde, dil ve üslûp özelliklerine dokunmaksızın sunduğumuz “Bir Gecenin Hatırası” başlığını taşıyan notlar ise 2/3 Ekim 1937 Pazar gecesi tutuldu. Cumhurbaşkanı Atatürk, o gece Park Oteli’nde bir subayın evlilik törenine katılmış, ardından otelin üst kat salonunda kimi aydınlarla musiki üzerine bir sohbete girişmişti.

Geceye katılanlar arasında; dönemin kadın havacılarından Naciye Toros² ve Yıldız Uçman³ , General Naci Eldeniz’in⁴ kızı Perihan Eldeniz⁵ , ünlü dilcilerimizden Prof. Dr. Saim Ali Dilemre⁶ ile ezanın Türkçeleştirilmesinde büyük katkıları olan ve ilk Türkçe ezanı okuyan hâfız ve bestekâr Saadettin Kaynak⁷ da bulunuyordu.

Atatürk, o gece sofrasındaki aydınlara musikinin tanımını sormuş, yapılan tanımların ardından kendi görüş ve eleştirilerini aktarmıştı.

Atatürk’ün sanata ve musikiye bakışını, insan zekâsına verdiği değeri ortaya koyan ve bugün, Türk Dil Kurumu Arşivi’nde daktilo edilmiş metinleri içeren bir dosya halinde saklanan⁸ bu yazı dizisinden, yayınlanmamış bazı notları ilk defa gün ışığına çıkarırken, Atatürk’e ait düşünsel bir hazinenin kapısını aralayan İsmail Müştak Mayakon’u da rahmetle anıyoruz.

BİR GECENİN HATIRASI

1937 senesi ilkteşrini 2/3 Pazar gecesi… Park Oteli’ndeyiz. Atatürk, bir genç Türk zabitinin evlenme törenini şereflendirdikten sonra otelin üst kat salonunu şereflendirdiler. Salon çok kalabalıktı. Ulu Önderi doya doya görmek tahassürünü taşıyan yüzlerce gönül ona teveccüh etmiş bulunuyordu.

Geniş, zengin ve feyizli mevzular üzerinde dolaşan musahabe bir aralık musikiye intikal etti.

Atatürk bütün hazır bulunanlara hitaben şu suali irat buyurdular:

–Musikinin bir insan sosyetesindeki faydalı tesiri hakkında söz söylemek isteyenler lütfen nokta-i nazarlarını birkaç kelime ile izah ederler mi? Bu söylenecek sözler, Türk camiasının musiki hakkındaki duygularının vesikaları olacaktır.

Sofrada hazır bulunanlardan ilk söz alan, kadın tayyarecilerden Bayan Naciye Toros oldu. Bayan Toros aynen şu sözleri söyledi:

–Benim fikrimce musiki insanları toplu çalışmaya sevk eden âmillerin başında gelir. Bunun en yakın misalini kendi nefsimde, kendi mesleğimde gösterebilirim. Biz tayyareciler, sabahları uçuşa gitmek için sahaya yollanırken şarkı söyleriz. Bu şarkıların verdiği neşe ile o gün yaptığımız uçuşlar daha güzel olur. Güzel bir uçuştan dönüp yerimize giderken yine şarkı söyleriz ve bu şarkılar bizi ertesi gün için daha muvaffakiyetli uçuşlar yapmak için teşvik eder.

Tenkit

Atatürk, Bayan Naciye’nin sözleri üzerine şu mütalâayı irat buyurdular:

–Bayan Naciye Toros’un sözlerindeki necabeti takdir ederim. Ancak bu sözler musikinin ne olduğunun değil, bir insan cemiyeti ve bilhassa bu cemiyette bir mesleğin aşıkları üzerinde yapacağı muhakkak olan tesirin ifadesidir. Temenni ederim ki Bayan Naciye Toros bu güzel ve tatlı musikinin tesiri altında mesleğine devam etsin ve muvaffak olsun.

* * *

İkinci söz alan kadın tayyarecilerden Bayan Yıldız şu sözleri söyledi:

–Musiki insanlar için bir ihtiyaçtır, bir gıda-yı ruhtur. Bilhassa neşeli ve kederli zamanlarda musiki dinlenirse insan kendini daha iyi anlar. Biz uçuşlarımıza giderken de, uçuşlarımızdan dönerken de şarkı söyleriz; ve bu şarkılar bizi daha iyi uçmağa teşvik eder.

Tenkit

Atatürk, şu mütalâaları beyan buyurdular:

–Bayan Yıldız’ın musiki mefhumu hakkında söylediği sözleri takdir etmemek mümkün değildir. Temenni ederim ki kendisi, musikinin filozofisini ve orijinalliğini anlamaya ihtiyaç duymadan onu kendi mesleğinde yetiştirici ve kendisine şevk, gayret ve enerji verici bir kuvvet olarak tanımakta devam etsin.

* * *

Sofrada hazır bulunanlardan General Naci Eldeniz’in kızı Bayan Perihan Eldeniz söz aldı:

–Musiki insanları beraber hareket ettirici bir vasıtadır. Bu, musikinin en büyük vasfıdır. Musikinin birçok güzellikleri, faydaları olabilir. Millet işine en büyük faydası fertleri beraber hareket etmeye, büyük işleri birlikte gördürmeye vasıta olmasıdır. Bunun en büyük misali Atatürk’ün nutuklarındaki musikidir. O, bütün bir milleti sözlerinin kuvvetli musikisiyle arkasında sürüklemiş ve ebediyen sürükleyecektir.

Tenkit

Atatürk, Bayan Perihanın sözleri hakkında şu mütalâada bulundular:

–Bayan Perihan’ın musiki hakkında duyguları çok temiz ve inkılâp hayatı yaşamış ve yaşamakta olan Türk milleti için enteresandır.

* * *

Söz sırası Dr. Saim Ali Dilemre’ye gelmişti. Bay Dilemre musiki hakkındaki düşüncelerini şu sözlerle izah etti:

1- Fikrimce musikinin his ve fikir bakımından içtimaiyat üzerindeki tesirlerini tahlil etmek çok güçtür. Yalnız denilebilir ki musiki insan hayatının her devrinde ve her yaşta büyük bir ihtiyaçtır.

2- Hatta dikkat edilirse bu ihtiyaç insandan gayrı mahlûkatta da vardır ve musikinin onların hayatı üzerindeki tesiri meydandadır.

3- Bülbüller, kuşlar eşlerini çağırdıkları zaman, ve toplanıp ahenk yaptıkları zaman müracaat ettikleri vasıta musikidir.

4- Ufak çocukları büyütmek için söylenen ninni, mekteplerde çocuklara ve hatta Anadolu’nun bazı yerlerinde alfabeyi musiki ile öğretirler. Beşeriyet birçok ahvalde musikiye müracaat etmiştir. Muharebelerde askeri teşci eden, kederli zamanlarda insanlara teselli veren musikidir. Öyle ki insanların kendi dilinin yanında bir de musiki dili vardır. Bu, bir ihtiyaçtır. Buna şiddetle bağlıyız. En iptidaî milletler bir tek telden bir saz, bir kamış parçasından bir ney yapmışlardır. Çöllerde, dağ başlarında hiçbir şeye malik olmayan bir adamın saza benzer bir âleti vardır. Biz musiki ile âdeta tegaddi ediyoruz. Yukarıda tahlil güçtür dedim amma, bir kavmin medeniyeti ne kadar ilerlerse musikisi de o nispette yükselir. İnsanın içtimaiyatında musikinin mevkii çok büyüktür.

Tenkit

Atatürk, şu mütalâaları beyan buyurdular:

1- Muhterem doktorun musikiyi izah için ilk kullandığı cümlenin manası ancak çok mütereddit bir anlayışın ifadesidir. Yoksa musikinin sosyete üzerindeki tesirini anlamakta hiçbir münevver ve medenî insanın tereddüde düşmesine imkân yoktur.

2- Profesörün ikinci cümlesi ilk cümlesini tamamen nefyeder mahiyettedir.

3- Musiki hayvanların ve kuşların ötmesi demek değildir. Bu ötüşler musiki kelimesiyle ifade olunamaz; çünkü musiki, hatta tabiatın bile tanzim edemediği bir ulvî ahenktir. Onu yalnız ve ancak insan zekâsı ve insanın yüksek duygusu tanzim edebilir.

4- Profesörün bu son sözleriyle ne birinci ve ne de ikinci cümlesinin ifade ettiği manada mantık yoktur. Gerçi bir anne çocuğunu büyütürken ninni diye bir nağme⁹ , gerçi bir ordu savaşa yürütülürken yine bir nağme söylenir; fakat ne çocuğu büyütmek için ne de bir asker kuvvetini düşmana sevk etmek için kullanılan musiki nağmesi tabiatın sersem, serserî ve şimdi kulaklarımızı berbat ve harap eden intizamsız sadalarından çıkmış değildir. Onlar insan zekâsının uzun zaman içinde bulabildiği, tanzim edebildiği, faal kılabildiği şuurlu ahenklerden ibarettir.

* * *

Söz sırası Bay Hafız Saadettin’e gelmişti. Hafız Saadettin şu sözleri söyledi:

–Musiki bediî hislerin nağme ile ifadesinden başka bir şey değildir. İnsan için üç türlü ifade yolu vardır: 1- Nutuk ki buna kalem dahi dahildir. 2- Resim. 3- Terennüm, teganni, nağme.

Bediî hisleri ifade için insanın yegâne vasıtası musikidir. Musiki medarı tesellidir. Musiki hamasiyata hız veren bir vasıtadır. Musiki bir vatandır. Herhangi bir fert, mensup olduğu cemiyetin musikisinden başka bir musiki ile imtizaç edemez. Dünya kuruluşunda musiki nutuktan evvel başlamıştır. Bir çocuk evvela terennüm eder, ondan sonra konuşur. Bilhassa sosyete hayatında ve içtimaiyatta musikinin mühim mevkii vardır. Herhangi bir şadımanlık töreninde, meserret merasiminde bunun yoksunluğu bir eksiklik olarak görülür. Hülâsa musikisiz, cemiyet değil fert dahi yaşıyamaz.

Tenkit

Atatürk, şimdi bazı sualler soruyorlar:

Soru : - Bediî hisler nedir?

Cevap : - Karakter taşıyan güzel duygu.

Soru : - Karakter ne demek?

Cevap : - Bir vasfı olan duygu.

Soru : - Bu ne demek?

Cevap : - Bir ide.

Atatürk’ün Tenkidi:

–Bunlar yeni¹⁰ kelimelerdir. Derhal yanlış bir tenkit yapmamak için sormak ihtiyacını duymuştum. Söz söyleyen arkadaş hassas, duygulu ve musikiyi çok iyi bilen bir arkadaştır. Tekrar soruyorum:

İde ne demek?

Cevap : - Bir insanın duyduğu, emel ettiği, tasavvur ettiği veyahut gördüğü bir şeyi nağme ile ifade etmesidir.

Nağme ne demek?

Cevap : - Birkaç sesin bir araya gelmesi demektir.

Bu tarz düşünce gayri ilmîdir. Çünkü insanlar insan oldukları, insanlıklarını idrak ettikleri dakikada şiir ve edebiyatı kendileri için yegâne medarı hayat telâkki etmekten çok uzak idiler. Mevzubahs olan musiki ise beşer hayatının çok ileri gidişinden sonra insanlara mümtaz bir vasf olarak kıymetini göstermiştir. Musiki denilen mefhum insanların kafasında daha yok iken ondan ilham almışlardır. Onlar insan olduktan çok ve çok zaman sonra musiki denilen şeyi tabiatın karma karışık gürültü ve patırdılarından istintaç ederek yüksek insan zekâsıyla kurmuşlardır. İşte bu insan zekâsının tabiatın karma karışık gürültülerine galebesidir ki musikiyi vücuda getirmiştir. Ve en nihayet sosyete teşekkül ettikten sonra musiki fikir hayatında muayyen yerini almıştır. Bir içtimai heyette hayatta bunların hiçbiri olmaksızın da insanlık fikir üzerine yaslanan temelini kurmuştur. Musiki insanlığın ilk temel taşı değil, son ve yüksek insanlığın zînet taşıdır.

1 İsmail Müştak Mayakon (1882-1938); Yenişehir (Teselya)’de doğdu. Halep İdadisi’nde orta ve lise öğrenimini tamamladı. Temmuz 1901’de Mülkiye’nin yüksek kısmından mezun oldu. Aynı yıl Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi’ne atanarak devlet hizmetine girdi. 1902’de Yıldız Sarayı 3. Katipliğine, 1908’de Meclis-i Âyan Umûmî Kâtipliği’ne, Ocak 1911’de Bâbıâli Sadrazamlık Mektupçuluğu’na, Eylül 1911’de ikinci kez Âyan Meclisi Umûmî Katipliği’ne atandı. I. Damat Ferit Hükümeti’nce bu görevinden 1919’da azledildi. Temmuz 1919’da tutuklandı; beş ay Bekirağa Bölüğü’nde tutuklu kaldıktan sonra Malta’ya sürüldü. TBMM Hükümeti’nin girişimleriyle serbest bırakıldı. Temmuz 1922’de İstanbul’a geldi. Kısa bir süre ticaretle uğraştıktan sonra gazeteciliğe başladı. Atatürk’ün isteği üzerine V. Dönem’de TBMM’ye Siirt Mebusu olarak katıldı. Edebiyat, tarih, hukuk ve 1933’ten sonra da dil meseleleriyle yakından ilgilendi. Ağustos 1938’de rahatsızlandı; tedavi için gittiği Paris’te 19 Ekim 1938’de yaşamdan ayrıldı. Cenazesi İstanbul’a getirilerek Zincirlikuyu Mezarlığı’na defnedildi. Bkz. Mücellidoğlu Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, C. III, Ankara: Mars Matbaası, 1968-1969, s. 877-879.
2 Naciye Toros (1914-?):Türk Hava Kurumu’na bağlı olarak kurulan Türkkuşu örgütünün kadın pilotlarından. İstanbul’da doğdu. 1931’de Çapa Kız Öğretmen Okulu’nu bitirdi. Eskişehir Arifiye İlkokulu, İstanbul Çubuklu ve Dikilitaş İlkokullarında öğretmenlik yaptı. 3 Mayıs 1936’da İstanbul Üniversitesi bünyesinde açılan plânör kurslarına katıldı. Kursta başarı gösteren arkadaşları ile birlikte İnönü Yüksek Yelken Uçuşu Kampı’na katıldı. 1941’de Türk Kuşu öğretmenlerinden Müeyyet Tekyeli ile evlendi. 1942’de oğlu Münci’nin doğumu üzerine uçuculuğu bıraktı. Modelcilik kısmı şefi oldu. 1944’te kızı Neda’nın doğumu üzerine Türk Hava Kurumu’ndan ayrıldı. Bkz. Fikret Arıt, Havalarda İlk Türk Kadınları, İstanbul: Baha Matbaası, 1967, s. 46,55.
3 Yıldız Uçman: İlk Türk kadın paraşütçüsü. İzmir’de dünyaya geldi. En büyük zevki Gaziemir’de evlerinin üzerinden sürekli geçiş yapan uçakları seyretmekti. Ortaokula devam ettiği yıllarda eline geçen bir yabancı dergide uçuş kıyafetli bir kadın fotoğrafı görerek kadınların da havacı olabildiğini öğrendi. Güzelyalı’daki Havaüssü Komutanı Şefik Çakmak’a başvurarak havacı olmak istediyse de askeri okullara kız öğrenci alınmadığı gerekçesi ile isteği olumlu yanıt bulmadı. Sivil havacı yetiştirmek için Ankara’da Türk Hava Kurumu’na bağlı olarak Türk Kuşu adında bir okul açıldığını öğrenince 1935 yılında Ankara’ya geldi, bu okula kaydoldu. Sabiha Gökçen ve yedi erkek arkadaşı eğitim görmek için Temmuz başında Rusya’ya gönderildikleri için okulun tek kız öğrencisi oldu. Rus havacılık uzmanları Anohin ve Romanof’ün cesaretlendirmeleri ile paraşütle atlama derslerine başladı. Plânör kurslarına katıldı. Başarı göstermesi üzerine 11 Temmuz 1936’da İnönü Yüksek Yelken Uçuşu Kampı’na alındı. Burada gösterdiği başarı dolayısıyla 9 Temmuz 1937’de turizm pilotu yetiştirmek amacı ile Türk Kuşu’na bağlı olarak Etimesgut’ta açılan Ankara Uçuş Kampı’nda uçak eğitimine başladı. Bkz. F. Arıt, a.g.e., s. 37-41.
4 Naci Eldeniz (1875-1948): Manastır’da doğdu. İlk ve orta öğrenimini burada tamamladı. 1893 yılında Harp Okulu’ndan teğmen olarak mezun oldu. Ordu içinde çeşitli görevlerde bulundu. 1915-17 yılları arasında tümen komutanı yetkisi ile 3. Ordu Öğretim Kurulu Başkanlığı, 1917-18 yıllarında 3. Ordu Depo Kıtaları Müfettişliği yaptı. 1918-20’de şehzadelere askerlik öğretmenliği ve padişah yaverliği yaptı. Harp Okulu’nda Mustafa Kemal’in tarih öğretmeniydi. 25 Ağustos 1921’de Kurtuluş Savaşı’na katılmak için Anadolu’ya geçti ve Askeri Okullar Müfettişliğine atandı. Şeyh Sait İsyanında yararlı etkinlikler gösterdi. General rütbesini taşıdığı 1928’de isteği ile emekli oldu. 1927-1931 yılları arasında Cebelibereket, 1935-1943 yılları arasında da Seyhan milletvekilliği yaptı. 20 Mart 1948’de Ankara’da yaşamdan ayrıldı. Bkz. Kâzım Öztürk, Türk Parlamento Tarihi-TBMM III. Dönem, Ankara: TBMM Vakfı Yayınları, 1995, s. 168-169.
5 Perihan Eldeniz (Arıburun); İstanbul Senatörü ve Cumhuriyet Senatosu Başkanı Emekli Org. Tekin Arıburun ile evli ve XI. Dönem İzmir Milletvekili.
6 Prof. Dr. Saim Ali Dilemre (1880-1954): İstanbul’da doğdu. Öğrenimini burada tamamladı. 1903’te Askerî Tıbbiye’den mezun oldu. 1908’de Almanya’ya gönderildi. Giessen Üniversitesi’nde patoloji dalında ihtisas yaptı. Yurda dönünce İstanbul Darülfünunu Tıp Fakültesi’nde patoloji asistanlığını üstlendi. Profesörlüğe yükseldikten sonra on beş yıl morg müdürlüğü yaptı. Türk Antropoloji Mecmuası’nda dilbilgisi üstüne Türkçe ve Fransızca yazılar yazdı. Türkçenin başka dillerle ilişkisi, tıp terimlerinin Türkçeleştirilmesi gibi konulara eğildi. Dil üzerindeki bu çalışmaları dolayısıyla Atatürk tarafından kendisine “Dilemre” soyadı verildi. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi’nde 1935-1940 yılları arasında dil bilgisi dersleri okuttu. TBMM’ye Erzurum (1935-1939) ve Rize (1939-1943) milletvekili olarak katıldı. Türk Dil Kurumu üyesi olan Dilemre, burada Arapça Kelimelere Türkçe Karşılıklar Kılavuzu Çalışma Kolu, Yönetim Kurulu üyeliklerinde bulundu. Lengüistik Kolu Başkanlığı yaptı. Hekimlik alanında verdiği eserler dışında dil üzerine de pek çok yazı kaleme aldı. 14 Şubat 1954’te yaşamdan ayrıldı. Bkz. İhsan Güneş, Türk Parlamento Tarihi-TBMM V. Dönem (1935-1939), C. II, Ankara: TBMM Vakfı Yayınları, 2001, s. 261-262; Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, C. 3, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2003, s. 174; Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C. 2, İstanbul: Dergâh yayınları, 1977, s. 310.
7 Saadeddin Kaynak (1895-1961): İstanbul’da doğdu. Hâfız Saadeddin Bey olarak tanındı. İlâhiyat Fakültesi’nden mezun oldu. Balkan Savaşı’nın çıktığı yıllarda (1912), “İlâhiyat Zabiti” olarak askerlik görevini yapmak üzere Diyarbakır’a gönderildi. Cumhuriyetin kuruluşundan sonra,o yıllarda adını duyurmuş bir sanatkâr olarak birkaç kez Çankaya Köşkü’ne çağrıldı. 1926 yılında plâk doldurmak üzere Berlin’e, çeşitli tarihlerde Viyana, Paris ve Milano’ya gitti. 1953’te Sultanahmet Câmii ikinci imamlığına atandı. Son yıllarını Kadıköy Koşuyolu’nda bulunan iki katlı evinde hasta olarak geçirdi. 3 Şubat 1961’de yaşamdan ayrıldı. Bkz. http://mechulsovalye.sitemynet.com/saadettinkaynak/skaynakkimdir. (Haz.Tâhir Aydoğdu)
8 Türk Dil Kurumu Arşivi, “Atatürk’ten Anılar, İsmail Müştak Mayakon”, Yurt İçi-Yurt Dışı Şube Müdürlüğü, Dosya No: 100; Ayrıca bkz. APK Şube Müdürlüğü, Dosya No: 144.
9 Daktilo edilmiş metinde “name” ya da “nâme” şeklinde yazılmıştır.
10 Daktilo edilmiş metinde “yedi” şeklinde yazılmıştır. Muhtemelen “yeni” olmalıdır.

Kaynaklar

1. Belgesel Kaynaklar
2. Türk Dil Kurumu Arşivi, “Atatürk’ten Anılar, İsmail Müştak Mayakon”, Yurt İçi-Yurt Dışı Şube Müdürlüğü, Dosya No: 100; APK Şube Müdürlüğü, Dosya No: 144.
3. Kitap ve Makaleler
4. Arıt, Fikret (1967), Havalarda İlk Türk Kadınları, İstanbul, Baha Matbaası.
5. Güneş, İhsan (2001), Türk Parlamento Tarihi-TBMM V. Dönem (1935-1939), C. II, Ankara, TBMM Vakfı Yayınları.
6. İnönü, İsmet (10 Kasım 1946), “Türk Cumhuriyetini Yaratan Kemal Atatürk”, Cumhuriyet, s. 1.
7. Kocatürk, Utkan (2005), Atatürk Çizgisinde Geçmişten Geleceğe Atatürk ve Yakın Tarihimize İlişkin Görüşmeler Araştırmalar Tartışmalar, Ankara, Atatürk Araştırma Merkezi
8. Yayınları.
9. Mücellidoğlu, Ali Çankaya (1968-1969), Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, C. III, Ankara, Mars Matbaası.
10. Öztürk, Kâzım (1995), Türk Parlamento Tarihi-TBMM III. Dönem, Ankara, TBMM Vakfı Yayınları.
11. Yöntem, Ali Canip (1962), “Atatürk’ün Sofrasında”, Yakın Tarihimiz, C. III, S. 28.
12. Ansiklopediler
13. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1977), “Saim Ali Dilemre”, C. 2, İstanbul: Dergâh yayınları.
14. Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi (2003), “Saim Ali Dilemre”, C. 3, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
15. İnternet Adresi
16. http://mechulsovalye.sitemynet.com/saadettinkaynak/skaynakkimdir.