Son Dönem Osmanlı Aydınlarının Yeni Birey ve Toplum Oluşturma Düşünceleri

Özet

II. Meşrutiyet dönemi farklı görüş ve düşüncelerin bir arada varlıklarını sürdürdükleri oldukça önemli bir dönemdir. Bu düşünceler Cumhuriyet inkılâplarının hazırlık safhasını oluşturmuştur. Dönemin toplumsal ve siyasi akımları sosyolojik bir özellik gösterir. Sorunların çözümü için farklı çözüm önerileri getiren aydınların üzerinde durdukları konuların başında, çağa uygun bir toplumsal değişim/dönüşüm yapabilmek gelir. Bunun içinde de yeni bir nesle ve zihniyete ihtiyaç duyulmuştur. Geleneksel düşünce kalıplarından sıyrılmak şart görülmüş ve sosyo-kültürel bakımdan yeni bir birey tipi tasvir edilmiştir. Bu yazıda II. Meşrutiyet aydınlarının istedikleri toplumsal değişim için yaratmayı düşündükleri yeni birey tipi/kimliği ve toplum modeli incelenmiştir.

1 Kimlik konusundaki tanım ve tartışmalar hakkında bak: III. Kültür Araştırmaları Sempozyumu, Kültür ve Kimlik Bildiri Özetleri, 14-17 Haziran 2005, İstanbul; Türkiye Günlüğü, S. 33’teki bütün yazılar; Doğan Ergun, Kimlikler Kıskacında Ulusal Kişilik, Ankara 2000 vd.
2 Teyfur Erdoğdu, “Üst Düzey Osmanlı Bürokratının Kimlik Bunalımı”, İstanbul, 14-17 Haziran 2005’te, III. Kültür Araştırmaları, Kültür ve Kimlik Sempozyumu’nda Sunulan Bildiri, yayımlanmamış metin.
3 Cemil Meriç, Umrandan Uygarlığa, Ötüken Yay., İstanbul 1977, s.9.
4 Nur Yalman, “Kimlik Denilen Şey Elle Tutulur mu? İnsan Bilim Ne Diyor?”, İstanbul, 14-17 Haziran 2005’te, III. Kültür Araştırmaları, Kültür ve Kimlik Sempozyumu’nda Sunulan Bildiri, konuşmasında tutulan not.
5 Şerif Mardin, “Kimlik ve Söylemlerde Katmanlar”, İstanbul, 14-17 Haziran 2005’te, III. Kültür Araştırmaları, Kültür ve Kimlik Sempozyumu’nda Sunulan Bildiri, yayımlanmamış metin.
6 “Yakın tarihli bir doktora tezi de (Atilla Doğan, Sosyal Darwinizm ve Osmanlı Aydınları Üzerindeki Etkileri Marmara Üniv. SBE. Basılmamış Dr. T.) yine Osmanlı entelektüellerinin önce 1890’larda ama daha bariz bir şekilde 1908 Genç Türk devriminden sonra Büchner ve Molerschott gibi XIX. yüzyıl Alman materyalizminin en çok bilinen iki liderinin materyalizmiyle nasıl hayretten donakaldıklarını göstermektedir”, Şerif Mardin, “Operasyonel Kodlarda Süreklilik, Kırılma ve Yeniden İnşa: Dün ve Bugün Türk İslâmî İstisnacılığı”, Doğu Batı, Dün, Bugün, Yarın İdeolojiler–4, S.31, s.39.
7 Tarık Zafer Tunaya, Amme Hukukumuz Bakımından İkinci Meşrutiyetin Fikir Cereyanları, İstanbul 1948: aynı yazar, Türkiye’nin Siyasî Hayatında Batılılaşma Harekeleri, İstanbul 1996; Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi, C.I/1, Ankara 1991; Ahmet Bedevi Kuran, İnkılap Tarihimiz ve İttihat ve Terakki İstanbul 1948; Mohammed, Sadıq Türkiye’de II. Meşrutiyet Devrinde Fikir Cereyanları, A.Ü. DTCF, Basılmamış Dr. T., Ankara 1964; Mümtaz Turhan, Kültür Değişmeleri, İstanbul 1997. Peyami Safa, Türk İnkılâbına Bakışlar, İstanbul 1997.,vd.
8 M. Şükrü Hanioğlu, “II. Meşrutiyet Dönemi ‘Garbcılığı’nın Kavramsallaştırılmasındaki Üç Temel Sorun Üzerine Not”, Doğu Batı; Dün, Bugün, Yarın İdeolojiler- 4, Ankara 2005, S.31, s.62.
9 M. Şükrü Hanioğlu, “II. Meşrutiyet Dönemi ‘Garpçılar’ı: Yeni Bir ‘Ethic’ Yaratma Fikri”, Türkiye Günlüğü, Mayıs 1989, S.2, s.24.
10 [Kılıçzâde Hakkı ], “Pek Uyanık Bir Uyku”, İçtihad, 21 Şubat 1328, No:55, s.1226-1228; İçtihad, 7 Mart 1328, No:57, s.1261-1264. Bu metin, yazarın sonradan kitap haline getirdiği bir eseri içinde “Rü’yâ” başlığı altında da yayımlanmıştır. Bak. Kılıçzâde Hakkı, İ’tikâd-ı Bâtılaya İ’lân-ı Harb, s.42-62, Sancakçıyan Matbaası, İstanbul 1329.
11 Hanioğlu, “II. Meşrutiyet Dönemi ‘Garpçılar’ı”, s.25.
12 Kâmuran Bedirhan, “En Müdhiş, Felâket Şimdiye Kadar ve Bilhassa Şimdi Uğradığımız Felaketlerden Mütenassuh Olmamaktır”, İçtihad, 24 Kanun-ı Sâni 1328, No: 51, s.1164-5.
13 Halide Edib, [Adıvar], “Selim Sırrı Bey’e”, İçtihad, 6 Mart 1330, No: 96, s. 2152; Eğitimin millî gayeleri gerçekleştirmede araç olarak kullanılması konusunda şu yazı uzunca durmuştur: Ahmed Agayef, “Terbiye-i Milliye” İçtihad, 15 Temmuz [1]327, No: 27, s.782-786.
14 Mustafa Asım, İçtihad, No: 74, 1 Ağustos 1329, s.1641.
15 Celâl Nuri, “Struggle For Life: Mübâreze-i Hayat Bunun İçin İstihzârât-ı Terbiye Meselesi”, Uhuvvet-i Fikriye, No: 21/5 10 Temmuz 1330, s.1-5.
16 Samuel Smiles, “Sebat ve Mehâsin-i Ef’âl Tasvirleri İle Avn-ı Nefs: Self-Help”, İçtihad, No: 90-1, 23 Kânun-ı Sani 1329, s.2010.
17 Abdullah Cevdet, “Softalığa Dair”, İçtihad, 4 Nisan 1329, No: 60, s.1304.
18 Kılıçzâde Hakkı, “Mesâil-i Maliye ve İktisâdiye: Darbe-i Necat”, Serbest Fikir, No: 16/4, 22 Mayıs 1330, s.3-4.’ten naklen, M. Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür Olarak Abdullah Cevdet ve Dönemi, İstanbul 1981, s.25.
19 A.[bdullah] C.[evdet], Selim Sakit[Süleyman Nazif]’e verdiği cevap: İçtihad, 6 Mart 1330, No: 96, s.2157.
20 Kılıçzâde Hakkı, Akvem-üs-Siyer Münâsebetiyle Son Cevap: Yusuf Suad Efendi’yi Tahsisan, Softalara Tamimen, (İstanbul, 1331), s.16-17’den naklen, Hanioğlu, a.g.e., İstanbul 1981, s.24.
21 Prens Sabahattin büyük ölçüde Edmond Demolines’in Anglo Saksonların Üstünlüklerinin Esbâbı Nedir? İsimli çalışmasından ve onun genel düşüncelerinden etkilenerek, merkezî yapılı bir memur devleti olan Osmanlının içinde bulunduğu durumdan kurtulması için memur zihniyetine son verilmesini istemiştir. Bunun da ancak eğitim vasıtasıyla, toplumda ferdî teşebbüsün gerçekleşmesiyle oluşabileceğini ileri sürmüştür. Bak: Prens Sabahaddin, Türkiye Nasıl Kurtulabilir? Meslek-i İçtimâi ve Programı, İstanbul 1334.
22 Abdullah Cevdet, “Rubaiyyât-ı Hayyam”, İçtihad, No: 109, 21 Temmuz 1330, s.1-5.
23 Bu konuda geniş ve özgün bir değerlendirme için bak: İdris Küçükömer, Düzenin Yabancılaşması, Batılaşma, İstanbul 1994, s.17-28.
24 Abdullah Cevdet, Fizyolocia ve Hıfz-ı Sıhhat-i Dimağ ve Melekât-ı Akliye, İstanbul 1312, s.22-23.
25 Wilfredo Pareto ve ‘Seçkinlerin Dolaşımı Kuramı’ hakkında bak: Nurettin Şazi Kösemihal, Sosyoloji Tarihi, İstanbul 1982, s.303-316.
26 Dr. Orhan Rıza, “Sebât ve Mehâsin Ef’ali Tasvirleri İle Avnü’n-Nefs”, İştihad, 23 Kanun-ı Sâni, No: 90-1, s.2010.
27 Abdullah Cevdet, “Şems’ü-l-Mekâtib Mektebi”, İçtihad, 23 Teşrin-i Evvel [1]330, No: 120, s.366.
28 Abdullah Cevdet, “ Yangın Var”, İçtihad, 1 Temmuz 1328, No: 49, s.1132.
29 Rıza Tevfik, “Mesâil-i Hakikiye”, İştihâd, 6 Şubat 1329, No: 92-3, s.1053.
30 Mahmud Sadık, “Pak bir Hüviyet, Sağlam Bir Fıtrat”, İçtihad, 19 Kanun-ı Evvel 1329, No: 85, s.1873.
31 Abdullah Cevdet’in kendinin hazırlayıp yayınlamadığı anket. Hanioğlu, a.g.e., İstanbul 1981, s.308.
32 Hanioğlu, a.g.e., s.170-171.
33 Abdullah Cevdet, “Şemsü’l-Mekâtib Mektebi”, İçtihad, 23 Teşrin-i Evvel [1]330, No: 120, s.365.
34 [Abdullah Cevdet], “Talim Terbiye ve Mekteblerimiz”, Meşveret, 18 Zilkade 1313/1Mayıs 108, No: 10, s.2.
35 [Abdullah Cevdet], “Âyine-i Matbuat”, İşhâd, 12 Eylül 1329, No: 80-3, s.1771-73.
36 Abdullah Cevdet, “Vur! Fakat Dinle!”, İçtihad, 11Nisan 1329, No: 61, s.1333-4,
37 Mahmud Sadık, “Pak bir Hüviyet, Sağlam Bir Fıtrat”, İçtihad, 19 Kanun-ı Evvel 1329, No: 85, s.1872.
38 Mehmed Zeki, “Vekâi’i İktisâdiye ve Mâliye”, Alem, 18 Temmuz 1330, No: 110, s.287.
39 Hasan Sermed, “Adam Yetişdirmek”, İçtihad, 10 Nisan 1330, No: 101, s.18
40 Hasan Sermed, “Adam Yetişdirmek”, s.18-19.
41 Hanioğlu, a.g.e., İstanbul 1981, s.199 ve aynı sayfadaki 15-16-17 no’lu dipnotlar.
42 Prens Sabahaddin, a.g.e., İstanbul 1334. Eserin çevrim yazısı: Türkiye Nasıl Kurtarılabilir?, İstanbul 1965.
43 Celal Nuri, “İstirhamnâme-i Mekşûf,” İçtihad, 9 Kanun-ı Sâni 1329, No: 88, s.1946.
44 Celal Nuri, “Tarih-i Tedenniyât-ı Osmaniye, İçtihad, 1 Mayıs 1328, No: 46, s.1090.
45 Abdullah Cevdet, “Kıvâm-ı Akvam,” İştihâd, 23 Kanun-ı Sâni 1329, No: 90-1, s.2017; aynı yazar, “Cihân-ı İslâm’a Dâir”, İçtihad, 1 Temmuz [1]327, No: 26, s.767.
46 Sebilü’r-Reşad, 24 Şubat 1328, C.1-8, S.1-183, s.12.
47 M. Şemseddin, “Ta’lim ve Terbiyede Mektebler”, Sebilü’r-Reşad, Ağustos 1328, C.1-8, 2 S.24- 206, s.462.
48 M. Şemseddin, “İçtimâi İnhitâtın Sebebini Usûl-i Terbiyede Aramalıdır”, Sebilü’r-Reşad, 3 Temmuz 1330, C.12, S.305.
49 M. Şemseddin, “Ta’lim ve Terbiye Mes’elesi”, Sebilü’r-Reşad, 5 Temmuz 1328, C.1-8, S.20-202, s.379.
50 M. Şemseddin, “İçtimâi İnhitâtın Sebebini...”, s.329.
51 M. Şemseddin, “İçtimâi İnhitâtın Sebebini…”, s.329. Memuriyetperestlik, batı ve Osmanlı toplumu arasındaki temel farklar konusunda geniş değerlendirmeler için bak: Said Halim Paşa, Buhranlarımız, İstanbul 1998, s.21-211.
52 M. Şemseddin, “Tedrisat ve Terbiye-i Ahlâkiye”, Sebilü’r-Reşad, 4 Teşrin-i Evvel 1328, C.9, S.215, s.125.
53 Abdüllatif Nevzad, “Biz Önce Erkeklerimizi Örtelim”, Sebilü’r-Reşad, 11 Nisan 1329, C.10, S.241, s.112.
54 Ahmed Naim, “Ahlak-ı İslâmiyenin Esasları-1”, Sebilü’r-Reşad, 13 Kanun-ı Evvel, 1328, C.9, S.224, s.279.
55 II. Meşrutiyet’te okutulan Tedrisât-ı Ahlakiye ve İçtimaiye ile Tedrisât-ı Medeniye dersleri hakkında bak: Füsun Üstel, “II. Meşrutiyet ve Vatandaşın ‘İcadı’”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, C.1, s.167-179.
56 M. Şemseddin, “Tedrisat ve Terbiye-i Ahlâkiye”, Sebilü’r-Reşad, 4 Teşrin-i Evvel 1328, C.9, S.215, s.126.
57 M. Şemseddin, “İçtimâi İnhitâtın Sebebini”, s.330.
58 Zafer Toprak, “Osmanlı Narodnikleri: ‘Halka Doğru Gidenler’”, Toplum ve Bilim, S.24, Kış 1984, s.69-79; ayrıca; Agah Sırrı Levend, Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, Ankara 1972, s.338-9.
59 Nafi Atuf, “Seciye”, Türk Yurdu, 12 Şubat 1331, C.4, S.103, s.338.
60 Nafi Atuf, “Seciye”, s.338.
61 Nafi Atuf, “Seciye”, s.339.
62 Doktor Âkil Muhtar, “Doğru Düşünmek Niçin Gayet Güçtür”, Türk Yurdu, 9 Ağustos 1328, C.1, S.20, s.331.
63 Nafi Atuf, “Maarifimiz Hakkında”, Türk Yurdu, 19 Mayıs 1332, C.5, S.110, s.94.
64 Ahmed Agayef, “Terbiye-i Milliye” İçtihad, 15 Temmuz [1]327, No: 27, s.782-786.
65 Akçuraoğlu Yusuf, “Cevaplarımız-Halide Edib Hanımefendi Hazretlerine”, Türk Yurdu, 12 Temmuz 1328, C.1, S.18, s.303.
66 Can Bey, “Büyük Milli Emeller-1”, Türk Yurdu, 17 Teşrin-i Sâni 1327, C.1, S.1, s.14.
67 Kazım Nami, “Musa Efendi Carullah’ın Terbiyeye Dair Fikirleri”, Türk Yurdu, 17 Kanun-ı Evvel 1331, C.4, S.90, s.301.
68 Kazım Nami, “Musa Efendi Carullah’ın.....”, s.301.
69 Musa Carullah’ın hayatı, eserleri ve eğitim konusundaki bak: Mehmet Görmez, Musa Carullah Bigiyef, Ankara1994.
70 “Türk Ocağı’nın Dersleri”, Türk Yurdu, 3 Kanun-ı Evvel 1331, C.4, S.98, s.291-291.
71 Halide Edib, “Talim ve Terbiye”, Türk Yurdu, 15 Eylül 1332, C.5, S.118, s.206-209’dan özetlenmiştir.
72 A[kçuraoğlu]. Y[usuf]., “Düşünülecek Meselelerimizden”, Türk Yurdu, 8 Kanun-ı Sâni 1330, C.4, S.75, s.41.
73 A[kçuraoğlu].Y[usuf]., “Düşünülecek Mesele…”, s.41.
74 A[kçuraoğlu]. Y[usuf]., “Düşünülecek Mesele…”, s.41.
75 B.N. “Gayr-i Müslim Mekteplerde Türkçe”, Türk Yurdu, 13 Eylül 1333, C.6, S.143, s.213.
76 M.[ustafa] Rahmi, “Yeni Terbiye Usûlleri Almanyalı Herman Lich ve “Yeni Mektep” Ferrier’den Tercüme”, Türk Yurdu, 24 Mart 1332, C.5, S.106, s.36; 5 Mayıs 1332, C.5, S.109, s.77-79.
77 Ispartalı Hakkı, “Kimin ki Dağda Bağı Var, Yüreğinde Dağı Var”, Türk Yurdu, 26 Temmuz 1328, C.1, S.19, s.314-316; “Kimin ki Dağda...-2”, Türk Yurdu, 29 Teşrin-i Sâni 1328, C.2, S.28, s.60-63; “Kimin ki Dağda...-3”, Türk Yurdu, 21 Şubat 1328, C.2, S.34, s.167-170.
78 Edib’in yazısını bitirdiği Arapça terkip “El-leylet’ü hublâ=Geceler hamiledir” anlamındadır. Bundan maksat, ‘bakalım sabah neleri getirir’ mealinde gelecekten ümitli olmaktır. “Gün doğmadan neler doğar” deyimi de bu meyanda okunabilir.
79 Ahmed Edib, “Kızıma”, Türk Yurdu, 13 Kanun-ı Evvel 1328, C.2, S.29, s.87-88.
80 Tevfik Nureddin, “Türk İbtidâi Mektep Kitapları”, Türk Yurdu, 6 Eylül 1328, C.1, S.22, s.363.
81 Halide Edib, “Talim ve Terbiye”, Türk Yurdu, 15 Eylül 1332, C.5, S.118, s.206-7.
82 Tevfik Nureddin, “Türk İbtidâi Mektep Kitapları”, s.364.
83 İbrahim Alaaddin, “Terbiye-i Bediiye-6”, Türk Yurdu, 24 Mayıs 1333, C.6, S.135, s.99.
84 İbrahim Alaaddin, “Terbiye-i Bediiye-6”, s.99-100.
85 Ali Haydar, “Yurt Terbiyesi”, Türk Yurdu, 10 Kanun-ı Sâni 1328, C.1, S.31, s.124.